Менфятлудаказ кIвалахдай вахт алукьнава

Совещанидал Рамазан Абдулатипова  лагьанай: «Чна уьзуьмчивилин хиле алай аямдин майишатдин кIалуб тайинарун герек я. Чиликай рахайтIа, ам гьа чилел чпин пелекай гьекь шуткьуниз, кIвалахзавайбурунди я. Чил менфятлудаказ ишлемишун герек я, гьакъикъатда лагьайтIа, алай вахтунда агъзур гектарралди чилин майданар ишлемиш тийиз гьакI гадарнава. Чил девлет я-анжах  кIвалахзавай касдин гъиле авай чIавуз. Дагъустан уьзуьмчивилин рекьяй уьлкведа кьилин республика тир ва ам гьахьтинди яз амукьун герек я».
Лагьана кIанда, тIебиатдин шартIариз килигайла, Сулейман-Стальский райондани уьзуьмчивал вилик тухудай вири жуьредин мумкинвилер ава. Виликдай районда уьзуьмчивал хуьруьн майишатдин менфятлу, къазанжияр арадал гъизвай хел тир. И карни 1980-йисара районда 1990 гектарда уьзуьмлухар аваз хьуни ва анрай 14000 тонндив агакьна ципицIар кIватI хъувуни субутзава.
Виридаз малум тир себебралди, 1990-йисара уьзуьмчивилиз фикир гуз амукьнач, виш гектарралди хъсан бегьер гузвай уьзуьмлухар тергна, цIийи уьзуьмлухар кутун хъувунач.
Шадвал ва умуд кутадай крарни ава: эхиримжи йисара райондин руководстводи хуьруьн майишат вилик тухуниз, цIийи уьзуьмлухарни багълар кутуниз, гьасилзавай продукциядин ва мал-къарадин кьадар артухаруниз екез фикир гузва.
-Районда АПК вилик тухунин са шумуд программа кьабулнава ва кардик ква,- лугьузва райондин хуьруьн майишатдин управленидин начальник Мегьамедзагьид Бабаева.- Абурукай сад Имам Музамудинович Яралиева гъиле кьур ва алай вахтунда муниципальный райондин Кьил Нариман Шамсудинович Абдулмуталибова давамарзавай хуьруьн майишатдин хилезни инвесторар желб авун я. Ида хъсан нетижаярни арадал гъизва.
Гьакъикъатдани, уьзуьмчивал вилик тухуникни инвесторар тир организацийри ва кьилдин ксари еке пай кутазва. Абурукай сад «Зардиян» ООО я. Адахъ 186 гектар уьзуьмлухар, машинринни тракторрин парк, уьзуьмлухра акIурдай столбаяр акъуддай цех ава.
Чун и карханадин уьзуьмлухриз фена. Ана авай къайда, рабочийрини механизаторри хъсан ери аваз тамамарнавай кIвалахар акурла, гуьгьуьл шад жезва.
-Чи карханада гьар юкъуз 70-80 кас рабочийри ва механизаторри зегьмет чIугвазва, абуру хъсан мажибни къачузва,- лугьузва ООО-дин кьилин агроном Алимирзе Агъамирзоева.- КIватI хъийизвай бегьердикай рахайтIани, адан кьадар йисандавай-суз артух жезва.
Малум хьайивал, карханади 2011-йисуз уьзуьмлухрин гьар са гектардай 133 центнер, санлай 1751 тонн ципицIар кIватI хъувунай. Пешекарри чаз лагьайвал, 2012-йисан хъуьтIуьн аязри тади ганачиртIа, алатай йисуз бегьердин кьадар мадни гзаф жедай.
Эминхуьруьн зонада кIвалахзавай инвесторрихъ ва арендаторрихъни эхиримжи вахтара хъсан нетижаяр жезва.
-Захъ эхиримжи йисара кутунвай 6 гектар уьзуьмлухар ава,- лугьузва райондин Собранидин депутат, арендатор Миламудин Мегьамедова.- Анрай за алай йисуз 80 тонндилай тIимил тушиз ципицIар кIватI хъувун гуьзлемишзава. Идалайни гъейри, захъ цIи 12 гектарда цIийи уьзуьмлухар кутадай фикирни ава.
Арендаторар тир Алагьвердиев Алиметан, Гьамзатов Самуран, Ферзалиев Нумрудинан арендадин участокарни тарифдай гьалда ава.
2010-йисуз Эминхуьруьн зонада «ЧIере» тIвар алаз ООО тешкилна. Ана 150 гектарда уьзуьмлухар кутун планламишнава.
2009-йисуз инвесторди тешкилай «Кварчаг» ООО-дихъни хъсан нетижаяр жезва. Кьве йисан къене  ана 126 гектарда уьзуьмлухар кутуна.
Лугьуз жеда хьи, КIварчагъ дереда цик квай вири майданар уьзуьмлухриз элкъвенва. ИкI, эхиримжи вахтара инвесторри ва арендаторри 85 гектарда куьгьне уьзуьмлухар арадал хкана, «Дере» ООО-да 17, «Садыков» КФХ-да 6 ва «Мухаммед» ООО-да 10 гектарда цIийи уьзуьмлухар кутуна.
Мадни, инвестордихъ КIвар-чагърин чехирар хкуддай завод кIвачел ахкьалдарунин  фикирни ава.
Инвесторди тешкилнавай, уьзуьмчивал вилик тухунин карда хъсан нетижаяр жезвай карханайрикай сад ДаркIуш къазмайрин зонада кардик квай «Гюлгери- вацI» ООО я. Ана 96 гектарда хъсан еридин ва кьакьан бегьер гудай сортарин уьзуьмлухар кутунва, мад 35 гектарда цIийи уьзуьмлухар кутун планламишнава.
И зонада «Заря» СПК-да 26, «Кюре» ПО-да 7,3, «Дар» СПК-да 6 гектарда уьзуьмлухар кутунва, анрихъ чешнелу гелкъуьн тешкилнава.
Уьзуьмчивиликай рахадайла къейд ийиз кIанзава хьи, АПК вилик тухунин Программадин бинедаллаз районда алай йисуз 124, 2014-йисуз 80, 2015-йисуз 80, 2016 йисуз 90, 2017-йисуз 100, 2018-йисуз 110, 2019-йисуз 110, 2020-йисуз 120 гектарда уьзуьмлухар кутун ва и девирда уьзуьмлухри кьунвай майданар 1870 гектардив агакьарун  планламишнава. Программада гьи кьадар уьзуьмлухар хуьрерин гьи поселенийра цадатIани къалурнава.
Райондин УСХ-дин начальник М.Бабаева чаз лагьайвал, алай вахтунда районда 1053 гектар, гьабурукай яз 651 гектар бегьердал алай уьзуьмлухар ава. Анрай алай йисуз 6054 тонндилай тIимил тушиз (гьар са гектардай 93 центнер) ципицIар кIватI хъувун гуьзлемишзава.
Ихьтин нетижа жедайдак умуд кутаз жеда, гьикI лагьайтIа, чкайрал фейила чаз акурвал, уьзуьмлухра тегьенгрик ципиц1рин хъсан бегьер дигмиш жезва. Хейлин майданра агротехникадин серенжемар талукь вахтара ва ери аваз кьиле тухванва, и кар давамни ийизва.
Эхь, макъалада чун районда уьзуьмчивал авай гьалдал ва ам вилик тухун патал тухузвай кIвалахдал са тIимил гегьеншдиз акъвазна. Им республикадин, райондин  руководстводи и хилез екез фикир гунихъ галазни алакъалу я.
Гьелбетда, вичихъ авай 66625 гектардин майданрикай 49617 гектар хуьруьн майишатдин метлеб авай чилер тир районда неинки уьзуьмчивал, гьакI багъманчивал, магьсулдарвал, майвачивал,  малдарвал ва хуьруьн майишатдин маса хилерни вилик тухун чарасуз кар я.
Районда 3081 гектар багълар (идакай 811 гектар карханайра) ава. Алатай йисуз багъларай 14353 тонн емишар кIватI хъувуни районда багъманчивал вилик тухунизни кьилин фикир гузвайди аквазва.
Районда алатай йисуз 64 гектарда, санлай эхиримжи вахтара 443 гектарда багълар кутуна.
Гележегда районда интенсивный къайдадин багълар кутадай, къелемар гьасилунин  кIвалах хъсанардай фикир ава.
Алай йисан бегьер патал районда 1654 гектарда магьсуларни цанва. Идакай 111 гектар элитный сортарин техил я.
Санлай къачурла, магьсулрин никIер хъсан гьалда ава.
Районда гад агудунизни гьазурвилер аквазва.
Алай вахтунда районда общественный ва кьилдин ксарин мал-къарадиз алафар гьазурунин кIвалахар кьиле физва.
Векьер 2400 гектар тIебии уьруьшрай, гьакIни чIурухъан чкайрай, багъларай язава. ЦIи 26 агъзур тонн векьер хьун гуьзлемишзава. «Горец» ООО-да 70 гектарда цанвай тIебии векь, Эминхуьре, ЦIийи Макьарал, ДаркIуш-къазмайрал, Герейханован хуьре ва масанра уьруьшрай, багъларай векьер ягъунин, абур туьквера кьунин, чкайрал дашмиш хъувунин кIвалахар тешкиллувилелди кьиле физва.
Эхиримжи вахтара районда гзаф агьалияр помидорар теплицайрин майишатра гьасилунал элячIнава. ИкI, ЦIийи Макьарал 1,2 гектарда, Кьасумхуьрел 0,40 гектарда ва Герейханован хуьре1I гектарда теплицайрин майишатар тешкилнава. Абурухъ кIвалахда хъсан нетижаяр жезва.
Районда хуьруьн майишатдин хилер вилик тухунин кардиз инвесторди ачухнавай «Кюре-Агро» МТС-ди, къаналар къайдадиз хкуни, субсидияр ахъаюни ва ихьтин маса кIвалахри екез куьмек гузва.
Гьелбетда, районда хуьруьн майишат вилик тухун патал хъувуна кIанзавай кIвалахар тIимил амач. Абур райондин руководстводиз хъсандиз чизва, кIвалахар кьилиз  акъуддай серенжемарни кьабулзава. Рехъ физвай касди атIуда лагьайвал, чазни инанмишвал къалуриз кIанзава хьи, мукьвал вахтара хуьруьн майишатди райондин экономикада кьилин чка кьада.
Хазран Кьасумов
Шикилра: райондин Собранидин депутат-арендатор М.Мегьамедов; Эминхуьруьн участокда векьер туьквера кьазва.
Шикилар автординбур я.