Багъманчивал менфятлу я, адахъ гележегни ава

Чи райондин шартIара багъларин менфятлувиликай рахадайла, ихьтин са карни къейд ийиз кIанзава. Дагъустандин хуьруьн майишатдин илимдинни ахтармишунрин институтди 1970-80-йисара «Калининский» совхозда тежрибадин участок тешкилнай. Ана гьар са гектардай 400-600 центнер емишар кIватI хъийиз жедайдини субутнай.
Макъаладин эвелдай и мисалар за райондин шартIара багъманчивал менфятлу хел тирди тестикьарун патал гъанва. 1990-йисара, хуьруьн майишатдин амай хилериз хьиз, менфятлу багъманчивилизни фикир гун хъувунач: багълар хкудна, амукьай, амма  гелкъведай кас тахьай тIимил майданрани тарар, къелемар кьурана. Гзаф хуьрера багълар хкудна, менфятлу чилер кIвалер эцигдай участокар яз гана. Тар атIун, багъ хкудун регьят, цIийи багълар арадал хкун четин, гзаф йисарин зегьмет алай кар тирди гьа йисара карханайрин кьиле авай руководителри рикIелай ракъурна.
1990-йисуз районда багълари 3400 гектардив агакьна майданар кьунвай, анрай 15000 тонндив агакьна емишар кIватI хъийизвай. Гьа и йисалай 2000-йисалди районда багъларин кьадар 10-15 сеферда тIимиларна, кIватIзавай бегьердин кьадар лап агъузарна. ЧIуру и кардиз, гьайиф хьи, санлай вири республикада рехъ гана.
И макъала гьазурдайла зун райондин хуьруьн майишатдин управленидин (УСХ-дин) начальник М. М. Бабаевахъ галаз гуьруьшмиш хьана, менфятлу и хилекай, багъманчивал вилик тухун патал районда тухузвай кIвалахрикай ихтилатар авуна.
- 2003-йисалай, гьукуматди субсидия яз пулунин такьатар ахъаюнихъ, финансовый маса рекьерай куьмекар гунихъ галаз алакъалу яз, районда багъманчивал кIвачел ахкьалдариз башламишна, - лугьузва М. М. Бабаева. – ЦIийи багълар кутун, абурухъ гелкъуьн патал майишатриз, арендаторриз райондин руководстводин куьмек чарасуз тир. И кар фикирда кьуна 15-20 йисан къене гъил хкIун тавур къубуяр кьиляй-кьилиз ремонт хъувуна, багълара ва хуьруьн майишатдин маса хилера агротехникадин серенжемар тухудай мумкинвал хьун патал районда МТС тешкилна. Ида 2008-йисуз 104, 2009-йисуз 112 ва 2010-йисуз 112 гектардин майданра цIийи багълар кутадай мумкинвал гана. Санлай къачурла, эхиримжи йисара районда 1120 гектардив агакьна майданра цIийи багълар кутуна.
Районда багъманчивал вилик тухун патал гъиле кьунвай кIвалахди вичин хъсан нетижа гузвайдан гьакъиндай ихьтин кардини шагьидвал ийизва: 2010-йисуз райондин хуьруьн майишатдин карханайри, лежбервилинни фермервилин майишатри, ЛПХ-ри ва арендаторри 12700 тонн емишар кIватI хъувуна. Ида райондиз республикада (Мегьарамдхуьруьн райондилай гуьгъуьниз) 2-чкадал экъечIдай мумкинвал гана.
М. М. Бабаева чаз лагьайвал, районда багъманчивал 2012-йисалди ва 2020-йисалди вилик тухунин программаяр туькIуьрнава, абур кардикни ква. Программайрин бинедаллаз районда багъларин кьадар 2012-йисалди 3390 гектардив, 2020-йисалди 4450 гектардив агакьарун ва и йисара, талукь тирвал, 12810 тонндилай ва 15000 тонндилай тIимил тушиз емишрин бегьер кIватI хъувун лазим я.
Алай вахтунда районда, санлай къачурла, 2920 гектар багълар ава. Идакай 1907 гектар бегьер гузвай, амайбурни жегьил багълар я. Райондин хуьруьн майишатдин карханайрин балансдал 337 гектар багълар ала.
Лугьун лазим я хьи, районда 80-85 процент багълар яргъал муддатда инсанрив арендада вуганва ва я ЛПХ-рихъ галкIурнава. Имни зегьмет чIугунин ва емишрин тарифдин бегьерар вахчунин карда менфятлу къайда тирди субут хьанва.
Районда багъманчивал вилик тухунин кардик кьилдин ксарини чпин лайихлу пай кутазва. ИкI, чпин пулунин такьатралди кьилдин ксари «Члар» ООО-да, «Дар» СПоК-да, «Куьре» ПО-да 30-70 гектарда багълар кутун планламишнава.
Макъала гьазурдайла зун са шумуд майишатда, арендаторрин кIвачихъ галай участокрани хьана. Багъманчивал вилик тухунин программаяр кьилиз акъудуник «сельсовет Герейхановский», «село Орта-Стал», «сельсовет Ашагастальский», «село Юхари-Стал», «село Эминхюр» муниципальный тешкилатрик акатзавай майишатри ва арендаторри еке пай кутазва.
Заз акурвал, «Мегьамедсадикь», «Арсен» КФХ-рин, «Молот» ЛПХ-дин, арендаторар тир Т. Батманован, Б. Мирзегьасанован, Н. Гьамзатован (вири Эминхуьр), Р. Къараханован, М. Бабаеван (Герейханован хуьр), Н.Муталибован, М. Фатахован (Кьулан СтIал) ва масабурун кIвачихъ галай багълар хъсан гьалда ава.
Районда карханайрин, КФХ-рин, ЛПХ-рин ва арендаторрин кIвачихъ галай багъалара тарарин кьурай ва герек авачир хилер атIана, тарарин пунариз пер яна, хейлин маса кIвалахар кьиле тухвана акьалтIарнава, гатфарин и йикъара багълар кул-кусдикай михьи авунин, анриз ятар гунин кIвалахар кьиле тухузва.
Багъманчивал вилик тухуникай рахадайла, ихьтин са кардикайни лугьуз кIанзава. Райондин администрацияди, УСХ-ди интенсивный къайдадин багълар кутунин месэлани гъиле кьунва, инвестиционный площадкаяр, бизнес-планар, проектдинни сметадин документар гьазурзава. Тежрибади къалурзавайвал, интенсивный къайдадин багълари акъатай харжияр 4-5 йисалай арадал хкизва.
Райондин руководстводин планрик гьакI 50 гектарда интенсивный къайдадин багълар кутуналди, емишар хуьдай чка (фруктохранилища) эцигун, вичихъ йиса 250-300 агъзур къелем гьасилдай мумкинвал авай питомниководческий комплекс арадал гъун, йиса 20000 тонндилай виниз емишар ва майваяр гьялдай мумкинвал жедайвал «Кьасумхуьруьн консервиярдай комбинат» ОАО реконструкция хъувун ва хейлин маса кIвалахар тухун ква.
Винидихъ гъанвай мисалри къалурзавайвал, райондин руководстводи багъманчивал кIвачел ахкьалдарун, цIийи багълар кутуналди ам вилик тухун, зегьметчийриз кIвалахдай шартIар яратмишун патал еке кIвалах тухузва. Гьавиляй инанмишвал ийиз кIанзава хьи, мукьвал йисара районда багълари кьунвай майданрин кьадар артух жеда ва багъманчивили райондин экономикада кьилин чкани кьада.
Са рахунни алачиз, багъманчивал вилик тухуни цIудралди инсанриз кIвалахдин чкаяр арадал гъида.

Хазран Кьасумов