Жуван рахунра заз виридалайни метлеблу ва кар алай месэлайрал, республика социальный, экономикадин жигьетдай вилик тухунин кьилин терефрал акъвазиз кIанзава.
Алай вахтунда республика авай гьал, санлай къачурла, муракабди, агъурди ва гьатта кризисдинди яз гьисабиз жеда.
Къе гьайиф ч1угуналди тестикьарун лазим я хьи, властдин органрилай виридалайни хци месэлаяр гьялиз ва татугай гьалар арадай акъудиз алакьнавач. Экономикадин делилар дегиш хьунин еришри вилик финин ери гьа дережада хъсан хьун таъминарнач. Чавай вилик финин хсуси чешмеяр арадал гъиз хьанач. Дагъустан яшамиш хьун патал хатасуз ва бизнес патал къулай региондиз элкъвенач. Общество дегишвилерал вил алаз галат хьанва. Инсанри властдиз ийизвай ихтибар т1имил жезва.
Чахъ гьакъикъатдиз вилер вилера туна килигдай викIегьвал аваз хьун герек я!
Гьайиф хьи, чун гуьлле гунрихъ ва хъиткьинарунрихъ галаз, инсанар чандиз къаст ийиз кьинрихъ ва терроризмдихъ галаз вердиш жезва, кьадарсуз са пад язавай дестейриз идеологиядин жигьетдай аксивал авунин карда чун магълуб жезва. Гьелелиг чалай экстремизмдиз дуьзгуьндаказ аксивалдай яшайишдин, экономикадин, правовой такьатар жагъуриз алакьзавач.
За идан патахъай чна Дагъустанда алай макъамда арадал атанвай гьаларин муракабвал дериндай аннамишун патал, общество тупламиш хьун чарасуз тирди виридаз ашкара хьун ва вири и кардин гъавурда гьатун патал лугьузвайди я. Сифте нубатда республикадин политический кьилин къуватар тупламиш хьун патал лугьузвайди я.
Чахъ уьмуьрдин вири терефар ц1ийи хъувун патал мумкинвал авазва, а мумкинвиликай менфят къачуниз чун мажбурни я.
Дагъустанвийрин гележегдин несилрин вилик гьа им чи буржини я!
Экстремистрин тахсиркарвилин гьерекатри ахьтин чкадал гъанва хьи, дагъустанвидин къамат хаталувилихъ, авамвилихъ, меденисузвилихъ ва фанатизмдихъ галаз алакъалу ийизва.
Гьа са вахтунда чун гзаф асиррин тарих авай надир медениятдин ирссагьибар я эхир, чна вик1егьвилинни гъейратлувилин, дирибашвилинни зегьметдал рик1 хьунин чешне гьамиша къалурайди я эхир. Чна дагъустанвидин къамат вини дережадин марифатлувилин, савадлувилин ва агалкьунралди кар бажармишиз алакьунин лишандиз элкъуьн патал вири крар авун лазим я.
Чна жуваз инсанрин зигьиндиз хъсан патахъай таъсир авун патал женг чIугваз чирна кIанда. Дагъустандин жемятди кьабулдай маса фикиррин куьмекдалди радикализмдин фикиррал гъалибвал къазанмишиз жеда.
Инсанар, иман хкядани, тахьайтIа прогресс, диндин чирвилер хкядани, тахьайтIа светский чирвилер лугьуз, гьа кардин патахъай кьил тIардай чкадал эцигна кIандач. Диндин фанатизмдив ваъ, сабурлувилин, масадбурни эхи авунин, илимдизни намуслу зегьметдиз гьуьрмет авунин фикирри чи жегьилрин, сифте нубатда диндал алай жегьилрин ацукьун-къарагъунин дережа тайинарун герек я. Ислам - им яратмишунрин ва ислягьвилин дин я. Дагъустан - им Россиядин мулкунал исламди бине кутур чка, вири дуьньяда машгьур ва гьуьрметзавай диндин хейлин регьберрин, алимрин, исламдин праводин гъавурда авай ксарин ватан я. Чна дагъустанвийриз гьикI диндихъ инанмиш жедатIа, гьикI яшамиш жедатIа, къуватдалди, кичI кутуналди чирдай ихтияр садазни гудач.
«Гьакъикъат ва адалатлувал» хуьзвайди лугьузвай фашал лозунгрик кваз бандитри ва кьил кьилелай алатнавай фанатикри чи стхаярни вахар къирмишзавай чIавуз ихьтин крариз яргъалай гьакI килигиз акъвазун кутугнавай кар туш.
Дагъустанвияр дуьзгуьн уьмуьр кечирмишуниз, хъсан кIвалахдиз ва кутугай гележегдиз лайихлу я. Гьавиляй Дагъустан амай гьар гьи региондилай хьайитIани гзаф дережада цIийи хъувунин чарасузвал ава. ЦIийи хъувун - им неинки цIийи техникадалди таъминарун, гьакIни яшайишдин дибдай маса жуьредин ери, общественный къурулушар дегишарун лагьай чIал я. Я чун алай аямдин агалкьунралди вилик физвай региондиз элкъведа, я тахьайтIа чун уьлкведин виридалайни кьулухъ галамай ва гьялиз тахьанвай хци месэлайри тIушунзавай регионрикай сад яз яргъал вахтунда амукьда.
Экономикадин рекьяй, социальный хиле, государство идара авунин карда, общественно-политический алакъайра дибдин дегишвилер тун, системный къайдадин лап цIийи жуьрейрин рекьер жагъурун, са жуьредин инновацияр кардик кутун герек я.
Вилик акъвазнавай дегишвилерин мурад ва макьсад заз гьа идакай ибарат яз аквазва.
Чун а кардал бинеламиш жезва хьи, реформайрин асул диб чи чIуриз тежер руьгьдин ивирар я.
Россиядик квай Дагъустан - им чи чна хкянавай рехъ, чи Ватан ва чи кьисмет я.
Дагъустанда власть гзаф миллетрин векилрикай ибарат адан халкьдин гъиле ава.
Инсан ва адан ихтиярарни азадвилер кьилин дережадин ивир я.
Гьар са дагъустанвидихъ яшамиш жедай ихтияр, азадвал ва вичик кягъиз тахьунин ихтияр ава.
Гьич са касни усалариз, адаз азабар, басрухар гуз, адахъ галаз векъидаказ рафтарвал ийиз жедач.
Гьар са дагъустанвидиз фикирдинни рахунрин азадвал, намусдин азадвал ва диндихъ инанмишвал авунин азадвал заминламишзава.
Гьар са дагъустанвидихъ образование къачудай, вич яшайишдин жигьетдай хуьдай ва вичив медицинадин рекьяй куьмек агакьдай ихтияр ава.
Ибур Дагъустан Республикадин Конституциядин асул дибдин положенияр я. За тикрарзава, гьа положенийри чи обществодин асул ивирар къалурзава. Чи виридан умуми везифа Конституциядин нормаяр гьар йикъан уьмуьрдин нормайриз элкъуьриз чалишмиш хьуникай ибарат я!
Гьуьрметлу депутатар!
Диндинни политический экстремизм ва терроризм Дагъустандиз вилик финин рекье манийвал гузвай кьилин завалрин жергеда ава.
Квез чизвайвал, террориствилин къурхулувилер амукьуниз неинки къецепатан, гьакIни сифте нубатда къенепатан факторри, яшайишдин, экономикадин, общественно-политический ва руьгьдинни ахлакьдин са жерге месэлаяр гьялиз тахьуни таъсирзава.
Гьар йисуз терроризмди вишералди инсанар - гьам къуватдихъ галаз алакъалу ведомствойрин къуллугъчияр, гьамни жергедин ватандашар къирмишзава. Государстводин, общественный ва диндин деятелар, журналистар телеф жезва.
2000-йисалай инихъ алатнавай девирда законсуз яракьлу тешкилатрин иштиракчийри террориствилин 99 гьерекат кьиле тухвана, абуру 743 сеферда къанун-къайда хуьдай органрин къуллугъчийрин чандиз къаст авуна. Ихьтин гьерекатрин нетижада къуватдихъ галаз алакъалу жуьреба-жуьре ведомствойрин 420 къуллугъчи телеф хьана ва 696 касдал хирер хьана. Идалайни гъейри, 81 кас ислягь гражданар телеф хьана ва абурукай хирер хьайибурун кьадар 337 касдив агакьна.
Эхиримжи кьве йисуз террористрин активвал аквадайвал хкаж хьанва. Ракьун рекьер, нефтепроводарни газопроводар, алакъадин ва массовый коммуни-кацийрин объектар хъиткьинарзава. Ийизвай тахсиркарвилерин инсаф-сузвили, чпин чандилай гъил къачунвай ксар, гьа гьисабдай дишегьлиярни ишлемишуни къарсатмишзава. Бан-дитри гьич са тахсирни квачир инсанар, чандиз къаст ийиз, рекьизва.
Чпин гьерекатар чинеба кьиле тухузвай террористри яракьлу женгинин тактика датIана цIийи хъийизва, экстремиствилин идеология вузра, умуми образованидин ва диндин мектебра, мискIинра чукIурунин гьерекатар алакъалу ийизва. Алай аямдин коммуникацийрин такьатар кьадарсуз са пад язавай фикирар чукIурдай кьетIен жуьредин чкадиз элкъвенва. Интернетдин глобальный сетда алай макъамда террориствилин тешкилатрихъ галаз алакъалу сайтрин кьадар 5 агъзурдалай алатнава. Абурукай саки 150 сайт урус чIалалди кардик кутунва. Информационный майданда жегьилрин фикир желб авун патал гьакъикъи женг кьиле физва. Чна жуваз и лап важиблу участокдани экстремистрин хура акъвазиз чирна кIанда.
Республикада криминогенный гьаларни бегьем муракаббур яз ама. Агъур тахсиркарвилерин, инсанар чандиз къаст ийиз кьинин, къачагъвилин гьерекатрин, тараш-чапхунунин дуьшуьшрин, коррупциядихъ галаз алакъалу гьерекатрин, экономикадихъ галаз алакъалу тахсиркарвилерин кьадар артух жезва. И татугайвилери экстремистрин кIвалахдиз рехъ ачухзава.
Тахсиркарвилерихъ галаз чIугвазвай меслят тежер женг давамарда. Гьа са вахтунда чун патал анжах махсус серенжемар важиблу туш. Терг авунвай боевикрин кьадар - им чна къазанмишнавай агалкьун къалурзавай делил яз гьисабиз жедач. Чна инсанар обществодив агакьар хъувун герек я, абуруз правовой майдандин сергьятра аваз кардик жедай мумкинвал гун важиблу я. Чун, яракь гъиляй вегьена, ислягь уьмуьрдал элячIунал рази тир ксарихъ галаз рахаз ва кIвалах ийиз гьазур я. За гьатта чахъ галаз рази туширбурузни рахунрик экечIуниз ва месэлаяр гьялунин къайда яз гуж гъалиб авуникай къерех хьуниз эверзава!
Экстремистар обществодинни къанун-къайда хуьдай органрин арада абур сад-садавай яргъа ийизвай са жуьредин зул арадал гъиз чалишмиш жезва. И кардиз къанун-къайда хуьдай къурулушра к1валахзавай са жерге работникрин пешекарвал агъузди хьуни ва абур гъилел михьибур тушиз хьуни са кьадар дережада таъсирзава.
Эгер вичин гъиле гьукум авай, закондин къаравулда акъвазуниз мажбур тир касди вичи къанун-къайда чIурзаватIа, ришветар къачузватIа, криминалдиз къаюмвалзаватIа, бизнес «шуткьун-заватIа», жавабдарвиликай кьил къакъудун патал вичин къуллугъдин гьалдикай менфят къачузватIа, а касдин гьерекатри гузвай зарар хъиткьинарунри ва террористрин гуьллейри гузвай зарардилай гъвечIиди туш. Ихьтин чIавуз власть халкьдин вилик ихтибардай аватзава! Гьавиляй коррупциядиз кьил янавай чиновникар, намус михьи тушир прокурорарни судьяяр, гьакъисагъвилелди кIвалах тийизвай милиционерар кардин гьакъикъатдал гьалтайла тахсиркарринни экстремистрин гъилибанар я!
Гьелбетда, за винидихъ лагьанвай келимаяр къанун-къайда хуьдай органрин вири работникрин кIвалахдиз къимет гуниз талукь туш. Абурун чIехи паюни гьар юкъуз, чпин уьмуьрни хаталувилик кутуна, чпин хиве авай везифаяр намуслувилелди кьилиз акъудзава. Чна абурун тереф хуьда, абур яшайишдин ва правовой жигьетдай хуьн патал чна талукь тир серенжемар кьабулда.
Гьа са вахтунда хиве кьун лазим я хьи, къанун-къайда хуьдай системадин кIвалах дибдай хъсанарунин чарасузвал арадал атанва. Инсанар къанун-къайда хуьдай органрив эгечIзавай тегьер дегиш хьун къазанмишун за лап важиблу кар яз гьисабзава. Ихтибар анжах гьакъикъи краралди къазанмишиз жедайди я. И кар патал сифте нубатда къанун-къайда хуьдай органар ахлакьдин жигьетдай усал къуллугъчийрикай михьи авун ва вини дережадин пешекарвал авай кадрийралди мягькемарун герек я.
Терроризмдиз аксивал авунин стратегиядик общественный уьмуьрдин вири хилер акатун лазим я ва ам гъиле-гъил аваз кьабулзавай комплексный, чеб-чпихъ галаз алакъалу серенжемрал бинеламиш хьун герек я.
Лап гзаф кьадар инсанар телеф хьанватIани, гьайиф хьи, Дагъустандин обществоди терроризм ва экстремизм халисандаказ пислемишнавач. Им эхи ийиз тежедай хьтин гьал я.
Чун и кардив эгечIзавай тегьер дибдай дегишарна кIанзава. Властдин вири дережайра идеологиядин ва профилактикадин кIвалах цIийикIа тешкилун акьалтIай важиблу кар я.
Исполнительный властдин органри, иллаки чкайрал, формальнидаказ кIвалахун давамарзава. Арадал атанвай къурхулувилер лазим тир дережада аннамишзавач. Агьалийрин арада тухузвай информационный ва гъавурдик кутунин кIвалахдин ери разивал ийиз жедай хьтинди туш. Диндин гьуьндуьр дережадин регьберрин, илимдин, культурадин ва образованидин деятелрин мумкинвилерикай бес кьадарда менфят къачузвач. Политический партийри ва общественный организацийри и лап важиблу карда иштирак тавун, бязи вахтара лагьайтIа, и кардивай чеб-чпиз къерех хьун эсиллагь рехъ гуз жедай кIвалах туш.
Чна дуьньядин практикадикайни мадни гегьеншдиз менфят къачуна кIанда. Чи общество расалмиш хьанвай месэлаяр исламдин уьлквейриз фадлай чизвайбур я, абурухъ а месэлаяр гьялунин барадай девлетлу тежрибани хьанва. За дуьньядин диндин центрайрихъ галаз мадни активдаказ санал кIвалахун, Дагъустандиз уьлкведа ва дуьньяда гьисаба кьунвай диндин ва общественный деятелриз теклиф авун менфятлу яз гьисабзава.
Къе ашкара тирвал, лап важиблу социальный, экономикадин ва общественно-политический месэлаяр гьялун Кеферпатан Кавказдин регионда, гьа гьисабдай чи республикадани, диндинни политический экстремизм ва терроризм арадай акъудунин кьилин шартI я.
Гьуьрметлу юлдашар!
Республикадин экономика лап агъур гьалда авайдакай за жуван рахунра гьеле лагьанай. Месэлаяр къе пайда хьанвайбур туш, абур эхиримжи цIуд йисара мадни деринра гьатна. А месэлаяр алатай асирдин 90-йисара кьиле фейи малум тир экономический ва политический гьерекатрихъ галаз алакъалубур я.
Промышленностда зегьметдин бегьерлувал акьалтIай агъуз дережада аваз хьуни, хуьруьн майишатда кIватI хъийизвай бегьерар ва гьайванрин бегьерлувал агъузди хьуни республикадин агьалийрин доходар экономикадин чешмейрин гьисабдай бес кьадардин дережадиз акъуддай мумкинвал гузвач.
Эхиримжи йисара Дагъустандин экономикадин асул делилар хъсанвилихъ дегиш хьун сифте нубатда федеральный центрадай чара ийизвай дотацийрин кьадар, агьалийрин пулдин доходар, пенсияр ва пособияр артух хьунин гьисабдай къазанмишнавайди я. Эгер 2000-йисуз Дагъустандин бюджетдиз гайи федеральный куьмек 7,4 миллиард манатдиз барабар хьанатIа, 2009-йисуз а куьмекдин пуларин кьадар 50 миллиард манатдилай алатна. Шаз республикадин бюджет дотацийрал алаз хьун 79 процентдив агакьна.
Дотацийрал алаз хьуни нафакьачивал арадал гъизва, экономикадин ва социальный хилерин менфятлувал агъузарзава.
Чавай, гьелбетда, федеральный центрадин куьмекдик, месэлайри тIушунзавай региондивай хьиз ваъ, чара авур такьатар вини дережада менфятлудаказ серф авун таъминарзавай республикадивай хьиз, умудар кутаз жеда ва и саягъда чна умудар кутунни лазим я.
Аннамишун лазим я хьи, хкаж хьунин еришрал гьалтайла, эвелимжи чкадал хьун бес туш, вилик финин еридал гьалтайлани кIвенкIве хьана кIанда.
Чун властдин къурулушра ва обществода нафакьачивилин гуьгьуьлрикай азад хьана кIанда. Чна карханайрин патернализмдихъ галаз женг чIугун герек я.
Россиядин Президент Д.А.Медведева къейдна: «Вилик акъвазнавай вири месэлаяр жуван чкадал чакай гьар сада ваъ, государстводи ва я тахьайтIа мадни са ни ятIа гьялун лазим тирдан патахъай гегьеншдаказ чкIанвай фикирар арадай акъудун лазим я».
Чахъ государстводини кьилдин ксари амадагвал авунин къайда ишлемишуналди, республикадихъ инвестицийрин жигьетдай авай къуват менфятлудаказ кардик кутадай жанлу такьатар гилани хьанвач. Ихьтин гьалар дибдай дегишарун патал тешкиллувилинни инновацийрин ва финансрин жигьетдай зурбадаказ рум кутун герек я. Идани государстводини кьилдин ксари ва я кьилдин ксарини государстводи амадагвал авун бизнес-процессар йигинардай такьатдиз элкъуьрда.
Дегишвилер, гьа гьисабдай инсанрин къанажагъдани, герек я. Къурулуш цIийикIа туькIуьр хъувун ва экономикани цIийи хъувун лазим я. Инвестицияр желб авунин, карчивал вилик тухунин, экономика хкаж хьун ашкъиламишунин, агьалияр кар-кеспидик кутун таъминарунин барадай гьакъикъи камар къачун чарасуз я.
За фикирзавайвал, кардив и саягъда эгечIун федеральный дережада гъавурда акьуналди кьабулда ва чи ихьтин жуьредин гьерекатар Кеферпатан Кавказдин федеральный округ социальный, экономикадин жигьетдай вилик тухунин Стратегиядин проектда фикирда кьада. И документ туькIуьрунин карда чна активдаказ иштиракзава. Мукьвал тир вахтунда ам тестикьарун патал Россиядин Федерациядин Гьукуматдин вилик эцигда.
Идахъ галаз алакъалу яз, республикадин Гьукумат Дагъустан Республика социальный, экономикадин жигьетдай вилик тухунин Стратегиядин проектдиз дибдай килиг хъувун лазим я. Вич «Рекьерин картайрин» гьакъикъи комплексдиз - лап хци месэлаяр гьялунин барадай властдин тайин тир гьерекатрин чпин гъавурда вирибур гьатдай планриз элкъуьриз жедай хьтин Стратегия герек я. ЦIийи проект чи республикадин экономика ва яшайшидин хел дибдай цIийи хъувунин идеологиядал бинеламиш хьун лазим я, ада Россиядин Федерацияда дегиш хьанвай гьалар ва Кеферпатан Кавказдин федеральный округ арадал атанвайди фикирда кьун лазим я.
Инвестицияр желб авунин барадай жезмай кьван къулай гьалар арадал гъунин, республикада карчивал вилик тухун патал пайгар шартIар яратмишунин жигьетдай тухузвай кIвалах гегьеншарун герек я. Кьилдин ксарин бизнесди чун гафаралди ваъ, кардалди санал кIвалахиз чалишмиш жезвайди гьисс авун лазим я.
За гьеле лагьайвал, гзаф кьадарра инвестицияр желб тавунмаз чавай экономика хкажиз жедач. Дагъустанда капитал атун ашкъиламишдай са жерге законодательный, нормативный, правовой актар гьеле кьабулнава. Амма им бес туш, и рекьяй тухузвай кIвалах гъилевай йисузни давамарна кIанда. Гьа жергедай яз, республикадин кьетIенвилер гьисаба кьуналди, махсус жуьредин экономический зонайриз, региондин индустриальный паркариз талукь проектар туькIуьрун ва абур уьмуьрдиз кечирмишун чарасуз я.
Чилиз талукь месэлаяр пайгардик квачиз хьун - им инвестицияр эцигиз кIан хьуниз кьецI гузвай важиблу факторрикай сад я. Чил къе республикдин экономика хкажунин барадай ишлемиш тийизвай асул резерв яз амазма. Дагъустанда чилиз талукь реформа тухун герек я. Амма а реформа фагьум-фикирна, мукьуфдивди, гьар са шегьердин, райондин ва хуьруьн кьетIенвилер гьисаба кьазвай дуьзгуьн ва гъавурда гьатдай концепциядин бинедаллаз тухун лазим я.
Республикадин территорияр планламишунин схема тестикьарун, чилин инвестиционный фонд тешкилун герек я. Адак вири юридический месэлаяр гьялнаваз ва инвестиционный проектар уьмуьрдиз кечирмишун патал виже къведай дережада аваз республикадин ва муниципальный чилер кутун лазим я. Чил нин хсусиятда аватIа, тайиндаказ къалуруни неинки экономика вилик тухунин месэлаяр мадни менфятлудаказ гьялдай мумкинвал гуда, ида гьакIни общественно-политический гьалариз хъсан таъсир ийида, гьуьжетар арадай акъуддай ва абурал закондин бинедаллаз эхир эцигдай мумкинвал яратмишда.
Республикадин гьукуматди чкадин метлеб авай инвестиционный проектар тайинарунин карда муниципалитетриз куьмек гун лазим я. И проектар уьмуьрдиз кечирмишунал инвесторрин гегьенш дестеяр, гьа гьисабдай чпин ери-бине Дагъустандай тир бизнесменар желб авун герек я.
Карчивал, гъвечIи ва юкьван дережадин бизнес экономика вилик тухудай такьатдиз элкъуьриз жеда. Республикадиз жанлу юкьван класс - жавабдарвал хиве къачуз, цIийи базарра кIвалах ийиз, инновацияр кардик кутаз алакьдай класс герек я.
Сифтедин капитал авачиз хьун, инженерный къурулушрин объектрик экечIунихъ, кредитрин ресурсар къачунихъ, гьакIни абур багьаз акъвазунихъ галаз алакъалу четинвилер - ибур Дагъустандин бизнесдин вилик акъвазнавай асул месэлаяр я.
Дуьзгуьндаказ конкуренция кьиле тухун патал, карчийриз инфрас-труктурадик экечIдайвал, хаммалдин ва финансрин ресурсар къачудайвал, барабар мумкинвилер хьун патал шартIар яратмишун герек я. Государстводин ва муниципальный игьтияжар патал заказриз чкаяр гудайла, законодательстводи къалурнавай конкурсрин, торгрин ва аукционрин серенжемар хейлин дуьшуьшра гьакI тIвар патал, тайин тир ксарин интересар фикирда кьуна тухузва. И карда чарасуз яз къайда тун герек я, гьикI лагьайтIа и месэла гьялуни гьахъ дуьздал акъуддай, бюджетдин харжияр аквадайвал кьенятдай мумкинвал гуда.
Республикадин экономикадин кар алай хилера: промышленностда, энергетикада, хуьруьн майишатда, туризмда, транспортдин комплексда, эцигунрин индустрияда чпин проектар уьмуьрдиз кечирмишзавай карчийриз ва инвесторриз кьетIен жуьредин куьмек гун лазим я.
И вахтунда къейд авун лазим я хьи, пулдин такьатар кар алай хилерин виридалайни менфятлу ва уьмуьрдиз бажарагъвал къалурзавай карханайриз - зегьметдин бегьерлувал ва мажибар, кIвалахдин гьар са чкадин кьилиз гузвай налогрин пуларин кьадар виридалайни вини дережада авай карханайриз чара авун лазим я.
Углеводородный хаммал хкудунал ва дашмишунал, гидроэлектростанцияр эцигунал, вини дережайрин техно-логийрал бинелу промышленный производстводал машгъул жезвай чIехи компанийрихъ галаз санал кIвалахун давамарун лазим я.
Чна государстводин оборонадин заказдин кьадарар аквадайвал артух хьун, промышленность, гележег авай маса хилер вилик тухунин хсуси мумкинвилер менфятлудаказ ишлемишун къазанмишна кIанда.
Эхиримжи йисни зуран – кьве йисан къене промышленный производство агъуз аватуни секинсузвал кутазва. Агъуз аватун юкьван гьисабдалди 25-30 процентдиз барабар я. Зун инанмиш тирвал, им неинки дуьньядин экономический кризисди арадал гъанвай нетижа, гьакIни промышленностдин политикада чна гъалатIриз рехъ гунин нетижани я. Гьукуматди и хиле арадал атанвай гьалариз кIевелай анализ гун ва талукь тир дегишвилер кухтун герек я.
Хаммал гьялзавай производствояр вилик тухуниз, хуьруьн майишатдин чIехи карханаяр, алай аямдин технологияр ишлемишзавай агропаркар тешкилуниз кьетIен фикир гун лазим я.
Хуьруьн майишатдин производстводин менфятлувал агъузди яз хьун республикадин экономика вилик тухунин барадай вилик акъвазнавай лап хци месэлайрикай сад яз ама. Чна зегьмет гзаф серфзавай хуьруьн майишатдилай вини дережадин технологийрал бинелу, XXI асирдин чешнедин агропромышленный комплексдал элячIун таъминарун герек я.
Алай вахтунда лежбервилинни фермервилин майишатар чпи гьасилай продукция маса гунин месэладал къвердавай гзаф хцидаказ расалмиш жезва. Абур гзаф вахтара чпин продукция гьар жуьрейрин арачийрив лап агъуз къиметрай вахкуниз мажбур жезва. Гьавиляй чна агропромышленный ва логистический комплексар тешкилун лазим я. Абурук складрин чIехи дараматрилай башламишна хуьруьн майишатдин продукция хъсандиз гьялдай карханаярни кваз, хуьруьн майишатдин продукция гьасилза-вайбуруз производстводин ва продукция маса гунин жигьетдай вири жуьрейрин къуллугъар авун акатун лазим я. За гьисабзавайвал, ихьтин комплексар республикадин кеферпатан, централь-ный ва кьиблепатан зонайра тешкилун лазим я. Гьа и чIавузни государстводини кьилдин ксари амадагвал авунин къайдайрикай менфят къачуна кIанда.
Эхиримжи йисара туризм вилик тухуникай гзаф рахазва. Республикадиз конкуренциядин хура акъвазиз жедай, бюджет ахцIурдай ва кIвалахдин алава чкаяр тешкилдай важиблу чешмедиз элкъведай туриствилин индустрия герек тирдал са шакни алач. И мукьвара Петербургда кьиле фейи международный экономический форумдал уьлкведин руководстводи Кеферпатан Кавказдин республикайрин, гьа гьисабдай Дагъустандин территориядани алай аямдин туриствилин комплекс тешкилунин фикирдин тереф хвена.
За гьисабзавайвал, республикадин туриствилин кластер вилик тухунин кIвалах комплексный жуьрединди хьун лазим я ва и чIавуз санаторийрани курортра сагъар хъувунин кIвалах, пляжра ял ягьун, и хилен маса терефар вилик тухун патал территорийрихъ авай вири ресурсар жезмай кьван тамамвилелди ишлемишна кIанда.
Вичин геостратегический гьал гьисаба кьурла, Дагъустан между-народный дережадин ва метлебдин алай аямдин транспортный къурулушар галачиз гьич фикирдиз гъизни жедач. Чи экономикадивай конкуренциядин хура акъвазиз алакьун ва адан менфятлувал транспортдин коммуникацийрин еридилай кIевелай аслу я. Къе транспорт датIана «пробкайра» гьатуни ва рекьер усалбур хьуни чи инсанрин хатасузвилиз къурху гузва, виш агъзурралди дагъустанвияр азаддаказ санай масаниз финин ихтиярдикай ва мумкинвиликай магьрумзава. Республикадин ва муниципальный автомобилрин рекьерин сеть гегьеншарун, федеральный шегьре рекьер цIийикIа туькIуьр хъувун чарасуз я. Гьуьлуьн порт, аэропорт ва ракьун рекьин транспорт мадни вилик тухунин кIвалах давамарун лап важиблу я.
Чна дуьньядин экономикада алай аямда арадал къвезвай гьаларни фикирда кьун лазим я. Ана информационный ва телекоммуникационный технологийрин роль аквадайвал хкаж хьанва. Гзафбуру, чеб виликдай вердиш хьанвайвал, телевидение, радио, Интернет кIвалах-дин чкаяр тешкилзавай ва налогар гузвай экономикадин метлеблу хилер яз гьисабзавач. И рекьерай кьулухъ галамукьун арадай акъудун ва дагъустанвийриз алай аямдин инфор-мационный обществодин няметрикай менфят къачудай мумкинвал яратмишун герек я.
Коммуникацийрин рекьяй чи гьерекатрин кIалуб за пуд элементдин кIватIал яз къалурдай. А элементрик компьютеррин жигьетдай вирибур савадлу хьун, Интернетдикай гегьенш зуларин дережада аваз ужуздаказ менфят къачудай мумкинвал гун, транспор-тдикай вини дережада менфят къачуз хьун акатзава.
Нетижада чна гележегдихъ килиг-завай, хъсан ериш аваз вилик физвай экономикадин къурулуш арадал гъун лазим я.
Зун инанмиш тирвал, алай аямдин технологияр ишлемишуни кIвалахдин цIийи чкаяр тешкилдай, бейкарвал хьтин вич Дагъустан патал лап важиблуди тир месэладин хцивал алуддай мумкинвал гуда.
Зегьмет тешкилунин рекьяй Международный организациядин методологиядалди, къе республикада бейкаррин кьадар юкьван гьисабдалди 170 агъзур касдив агакьнава, официальнидаказ лагьайтIа, 47 агъзур кас бейкарар яз регистрация авунва. Жегьилрин арада бейкарвилин дережа винизди яз хьуни иллаки секинсузвал кутазва.
Амма кIвалахдин чкаяр тешки-луникай гьакI рахун тIимил я, кIвалахдин чкайрин кьадардилай гзаф дережада абурун ери важиблу я. Эгер кIвалах авурла, къвезвай мажибдал дуьзгуьндаказ кьил хуьз жезвачтIа, ида кесибрин кьадар артмишзава ва, нетижа яз, обществода наразивилин, ажугълу хьунин гуьгьуьлар арадал гъизва.
Кеферпатан Кавказдин федеральный округда виридалайни виниз тир мажибар Дагъустанда къачудай хьтин гьалар арадал гъиз чалишмиш хьана кIанда. Талукь тирвал, зегьметдин бегьерлувални лап виниз тир дережадинди хьун, кIвалахдайбурухъ алай аямдин ерияр хьун, алай аямдин менеджмент кардик кутун къазанмишна кIанда.
КIвалахдин цIийи чкаяр тешкилунихъ галаз сад хьиз, бюджетдиз гузвай налогрин пуларин кьадарни артух хьун къазанмишна кIанда. Экономикадин жуьреба-жуьре хилера кIвалахзавай тайин тир ксаривай къачузвай налогрин пуларин кьадар чеб-чпивай виш сеферра тафаватлу хьуниз рехъ гана кIандач.
Республикадин бюджетдиз доходар атунин жигьетдай гьалар пис жезва. 2008-йисуз вири дережайрин бюджетриз налогрин пулар гунин барадай хьанвай буржар 1,5 миллиард манатдиз барабар тиртIа, 2009-йисуз ахьтин буржарин кьадар 3,5 миллиард манатдив агакьдайвал артух хьана.
Вири дережайрин бюджетриз гузвай налогрин пуларин кьадар артух хьун неинки къанун-къайда хуьдай органрин кIвалахдин дережа къалурзавай делил, гьакIни исполнительный властдин органрин кIвалахдин менфятлувилиз къимет гузвай лап важиблу уьлчмени я.
Гьуьрметлу депутатар!
Экономикадин жигьетдай кьиле тухузвай дегишвилерин мурад эхиримжи гьисабда дагъустанвийрин яшайишдин дережа хъсанаруникай ибарат я.
Социальный политикада государстводи кьунвай рекьер гьихьтинбур ятIа, Россиядин Федерациядин Гьукуматдин Председатель В.В.Путина лап тайиндаказ къалурна: «Россиядин гележег инсанрин мумкинвилерилай аслу я. Чи гражданрин яшайишдин еридиз - образованидиз, сагьламвал хуьниз - чара ийизвай инвестицияр чун патал гьамиша сифтегьан чкадал хьун герек я».
Къе и рекьерай чIехи пай делилрал гьалтайла, Дагъустан Россияда къазанмишнавай юкьван дережадилай хейлин кьулухъ галамукьзава.
Чна кьил кутазвай кIвалахрихъ агалкьун хьун чи гражданрин сагъламвал авай гьалдилай, абурун савадлувилин дережадилай, абурун пешекарвилелай ва абур дегишвилер кьиле тухуз гьазурвилелай хейлин дережада аслу я. Ида образованидин, здравоохраненидин ери мадни хъсанарун, яшайишдин жигьетдай къулай шартIар ва яшайишдин кIвалеринни коммунальный майишатдин умудлудаказ кIвалахзавай система тешкилун истемишзава.
Чна социальный хиле реформаяр тухун лазим я. Бюджетдал алай чIехи пай идараяр коммерциядинбур тушир автономный организацийриз элкъуьрда.
Чун герек авачир крарикай азад хьун лазим я, чна образованидин ва здравоохраненидин система а саягъда цIийи хъувун лазим я хьи, герек вини дережадин гьазурвал авай пешекарривай дуьзгуьндаказ кIвалах ийиз ва чпин зегьметдай лайихлу гьакъи къачуз жен.
Республикада образованидин хел цIийи хъувунин игьтияж ава. Образованидин 60 процентдилай виниз идараяр типовойбур тушир, куьгьне хьанвай дараматра ава. Саки пудай са пай школьникри кьвед лагьай сменада кIелзава. Чаз цIийи, лазим тир вири шейэралди тадаракламишнавай, вири къулайвилер авай школаяр, пешекар-вилин жигьетдай гьазурвал авай марифатлу муаллимар герек я.
За умуд кутазвайвал, образованидин рекьяй «Чи цIийи школа» тIвар ганвай милли инициатива уьмуьрдиз кечирмишуни бажарагъ авай аялриз куьмекдай пайгар система яратмишдай мумкинвал гуда, ида муаллимрин пешекарвал хкажуниз ва абурун зегьмет материальный жигьетдай ашкъила-мишуниз рехъ ачухда. Чирвилер гунин карда компьютеррин ва информационный технологияр активдаказ кардик кутунин кIвалах давамарун герек я.
Образованидин ери усалди тир, официальнидаказ туштIани, школада алакъаяр коммерцияламиш хьунин шартIара государстводин сад тир экзамен кьабулуни коррупциядин лепе хкажна, агьалийрин патай наразивал арадал гъана, обществоди школаяр акьалтIарзавайбурун чирвилерин дережадал гуьзчивал авунин и жуьре гьяз авачиз кьабулунал гъана. ЕГЭ тешкилунин ва кьиле тухунин карда къанунсузвилерин рехъ атIудай мумкинвилер гудай серенжемар кьабулун лазим я.
Школадиз фидай яш тахьанвай аялрин идарайрикай менфят къачунин мумкинвилиз талукь месэла хциди яз ама. Дагъустанда анжах гьар са кьуд лагьай аялдиз аялрин бахчадиз фидай мумкинвал ава, санлай уьлкведа лагьайтIа, юкьван гьисабдай гьар са кьвед лагьай аялдиз ихьтин мумкинвал ава. Школадиз фидай яш тахьанвай аялрин идарайра чирвилер гунин кIвалах вилик тухун мукьвал тир йисара социальный хилен кар алай терефдикай садаз элкъуьн лазим я.
Алава яз чирвилер гудай система хъсанарун чарасуз я. Пешекарвилин образование вилик тухуниз, гьа гьисабдай чеб чи экономикадиз герекзавай рабочийрин пешекар кадрияр гьазуруниз кьетIен фикир гун лазим я.
Уьлкве инновацийрин бинедаллаз цIийи хъувуни республикадин илимдин ва высший школадин вилик чIехи везифаяр эцигзава. Дагъустандин алимри практикада ишлемиш жедай тайин тир ахтармишунрин, цIийи теклифрин - чпин нетижаяр уьлкведа ва дуьньяда дамахдивди раиж ийиз жедай теклифрин пакет арадал гъун лазим я.
Республикада гражданриз медицинадин рекьяй вахтунда ерилу куьмек гунихъ галаз алакъалу месэлаярни вилик кумазма. А месэлаяр алай ямдин медицинадин идараяр ва тадаракар авачиз хьунихъ галаз хейлин дережада алакъалу я. Здравоохраненидин объектралди таъминвилел гьалтайла, Дагъустан Россиядин Федерацияда эхиримжибурукай са чкадал ала. Чун медицинадин рекьяй вини дережадин технологийрал бинелу куьмек гунин барадайни кьулухъ галама.
Гражданрин сагъламвилин гьал къвердавай пис хьуни, гъвечIи аялар ва дидеяр кьинин дережа винизди яз хьуни иллаки секинсузвал кутазва.
Чна цIийи больницаяр эцигунин кIвалах давамарун, профилактикадин, диагностикадин, сагъардай ва сагъламвал гуьнгуьна хутадай идарайрин, гьа гьисабдай алай аямдин истемишунриз жаваб гузвай сагълам-вилин центрайрин сеть гегьеншарун, цIийи технологияр ва тадаракар ишлемишуналди, кIвалах ийиз алакьдай кадрияр гьазурун лазим я.
Сагъламвилин месэлаяр, гьа гьисабдай наркоманиядихъ ва ичкибазвилихъ галаз алакъалу месэлаяр, анжах медицинадин куьмекдалди гьялиз жедайди туш. Физический культура ва спорт вилик тухун тавунмаз сагъламвал мягькемариз, яшайишдин сагълам къайда тестикьариз жедач. И месэлаяр гьялун патал спортдин цIийи объектар эцигун ва кардик квайбуруз куьмекар авун герек я. Чна виниз тир агалкьунар къазанмишунихъ элкъуьрнавай спорт вилик тухуда, гьа са вахтунда чеб яшамиш жезвай чкайра вири яшарин гражданриз физический культурадал машгъул жедай шартIарни яратмишда.
Чна тарихдинни культурадин памятникар саламатдиз хуьн таъминарунин, пешекарвилин искусство, халкьдин яратмишунар, культурадин жигьетдай санал кIвалахун вилик тухунин барадай мадни активный кIвалах кьиле тухун чарасуз я. Чна Дагъустандин тарихдинни культурадин надир ивирар, адан халкьарин руьгьдин ирс хуьн ва артмишун герек я.
Эхирни, властдин вири органрин кIвалахдин лап важиблу терефрикай сад тир жегьилриз талукь политикадикай рахан. И тереф чи республика патал гьикьван важиблу ятIа, квез чизва. Жегьил ксар общественный кIвалахдал, карчивилел, илимдал, искусстводал, спортдал машгъул хьун патал руьгьламишна кIанда. Жегьилрин центрайрин материально-технический база мягькемарун герек я.
Чун жегьил дагъустанвийрин вини дережадин мумкинвилерихъ, чпин бажарагъ къалуриз, республикадиз куьмек гуз чалишмиш хьунин барадай абурун хъсан гележегдихъ инанмиш я. ЧIехи несилдиз, адан тежрибадиз ва гьуьндуьрвилиз къуват гунихъ галаз сад хьиз, чна гьа и кардикни еке умудар кутазва.
Яшлу инсанрин, дявединни зегьметдин ветеранрин патахъай къайгъударвал авуниз государстводин властдин органри гьамиша еке фикир гуда. Яшайишдин жигьетдай абурун вилик хивез къачунвай вири мажбурнамаяр тамамвилелди кьилиз Кавказдин политический ва административный карта дегиш жезва. Алай йисуз Кеферпатан Кавказдин федеральный округ тешкилнава. Ихьтин къарар кьабулуни ва округда Россиядин Президентдин векилдиз Россиядин Гьукуматдин вице-премьердин векилвилер гуни инанмишардайвал шагьидвалзавайвал, уьлкведин руководстводи Кеферпатан Кавказда гьалар хъсанарун патал гьакъикъи камар къачузва.
Гьайиф хьи, эхиримжи цIуд йисара Дагъустан Кеферпатан Кавказда вичин регьбервилин дережайрикай магьрум хьана. Агьалийрин кьадар барабарди тир шартIара Дагъустанда санлай гьасилзавай региональный продукт (ВРП) Ставропольский крайдин ВРП-дилай 33 процентдин тIимил я. ВРП-дин кьадардал гьалтайла, СКФО-да чун кьвед лагьайбур, агьалийрин гьар са нефесдин кьилиз гьасилнавай ВРП-дал гьалтайла кьуд лагьайбур я, вацран юкьван мажибдал гьалтайла, чун ирид лагьай, эхиримжи чкадал ала.
Зегьметдин бегьерлувилел гьалтайла, чун Россияда къазанмишнавай юкьван дережадилай 2,3 сеферда кьулухъ галама. Чна масадбурулай писдаказ кIвалахзава ва чун абурулай писдаказ яшамишни жезва. Чаз и татугайвал тамам дережада гьисс ийидай мумкинвал гун тийизвайди анжах федеральный дотацияр я.
Округда авай чи къуншийри яргъал вахтуналди тир зурба планар туькIуьрнава. Эгер чалай вилик финин барадай еридин жигьетдай зурба кам къачуз алакь тавуртIа, Дагъустан кьулухъ галамукьун мадни артух жеда, лап хъсан кадрияр патал, инвестицияр патал, шей маса гудай базарар патал конкуренциядин женгина чун магълуб жеда.
Республикадин вири къуватар, чи вири ресурсар тамам дережада кардик кутуртIа, Дагъустан Кеферпатан Кавказдин федеральный округда экономический ва культурный центрадиз, регьбердиз элкъведайдал шак алач.
Гьуьрметлу депутатар!
Зун инанмиш тирвал, гьалар хъсанвилихъ дегишарун патал сифте нубатда законлувал таъминарун, коррупциядин дережа агъузарун, властдин къурулушра къайда тун герек я. ИкI тахьайтIа, чи вири планар гьакIан кьуру ниятар яз амукьда.
Чаз пайгардаказ кIвалахдай государственный аппарат герек я. Алай вахтунда идара ийидай органривай чпин хиве авай везифаяр гьамиша дуьзгуьндаказ кьилиз акъудиз жезвач. Дагъустанди тайин мурадрихъ элкъуьрнавай федеральный программайра иштирак авунихъ галаз алакъалу яз арадал атанвай гьал - им идара авунин карда ягъалмишвилериз рехъ гунин мисал я. Тайин мурадрихъ элкъуьрнавай федеральный къанни пуд программада иштиракдай мумкинвал аватIани, исятда Дагъустандиз абурукай анжах кIуьд программадай пулдин такьатар ахъайзава. Им мумкинвилер гъиляй ахъаюн лагьай чIал я, миллиардралди пулар агакьнач, кIвалахдин хейлин чкаяр тешкилнач лагьай чIал я.
Халкьдин вилик кIвалахзавай власть гьикI зайиф жезватIа, идара ийидай аппаратдин пелешвили гьикI гражданрин ихтибардай аватунал гъизватIа, чаз аквазва. Амма государстводин гьуьндуьрвилиз виридалайни гзаф коррупцияди кьецI гузва, республикада коррупция лагьайтIа, лап къалабулух кутадай хьтин дережайрив агакьнава.
Дагъустанда коррупциядиз аксивал авунин гьакъиндай Закон кьабулнава, республикадин талукь тир программа уьмуьрдиз кечирмишзава. Амма са жерге серенжемар кьабулзаватIани, чавай гьалар аквадайвал дегишариз алакьнава лугьуз жедач.
Авунвай тахсиркарвилерай къвезвай жазадив агакьар тавунмаз коррупциядиз акси профилактикадин къайдадикай менфят жедач. За гьисабзавайвал, къанун-къайда хуьдай органри коррупциядиз аксивал авунин менфятлувал хкажунин барадай кьетIи серенжемар кьабулун герек я.
Алай аямдин административный система тешкилун чун патал акьалтIай важиблу кар я. И рекье тайин тир камар гьеле къачунва. Квез чизвайвал, республикадин цIийи Гьукуматди кIвалахзава, исполнительный властдин органрин цIийи къурулуш тестикьарнава - министерствойрин кьадар тIимиларнава, векилвилер цIийи кьилелай пай хъувунва, жуьреба-жуьре къурулушри къушабадаказ гьа са жуьредин везифаяр кьилиз акьудунал эхир эциганава.
Кар бажармишунин низам, гьа гьисабдай чпин ведомствойрин кIвалахдин патахъай руководителрин хиве жавабдарвал тун - им чи кIвалахдин менфятлувилин лап важиблу шартI я. Республикадин Гьукуматди властдин органрин, абурун подразделенийрин, гьар са къуллугьчидин кIвалахдиз къимет гудай уьлчмеяр тайинарун герек я. Алай аямдин менеджментдин къайдаяр мадни активдаказ ишлемишун, гележег авай жегьилар государстводин идара ийидай къурулушда кардик кутун лазим я.
Алай аямдин шартIара республикадин Гьукуматдин жавабдарвал хкаж жезва. Вичихъ хейлин векилвилер ва ресурсар авай ада экономикадин жигьетдай вилик акъвазнавай месэлайрин дережада аваз кIвалах тешкилун ва стратегиядин метлеб авай рекьер дуьзгуьндаказ тайинарун герек я.
Гьукуматди вичин векилвилерин вахтунда тамамардай кIвалахдин программадин проект туькIуьрун йигинарун лазим я. Программада агъадихъ галай терефриз кьилин фикир гана кIанда:
- экономика ва социальный хел цIийи хъувун,
- республика дотацийрал алаз хьунин дережа агъузарун,
- инвестицияр желб авун патал шартIар яратмишун,
- бюджетдиз къвезвай налогрин пуларин кьадар артухарун,
- бюджетдин харжияр пайгардик кутун,
- кьилиндини, дагъустанвийрин яшайишдин ери хкажун.
Кадрияр хкягъунин ва къуллугърал эцигунин, кадрийрин дуьзгуьн резерв арадал гъунин кIвалах еридин жигьетдай хъсанарун патал тамам дережадин серенжемар кьабулун герек я.
Республикада авай гьалар федеральный властдин территориальный органрилайни хейлин дережада аслу я.
Заз къейд ийиз кIанзава хьи, республикада государстводин федеральный къуллугъчийрин кьадар Дагъустан Республикадин государстводин къуллугъчийрин кьадардилай саки садни зур сефердилай гзаф я. За а къурулушрин руководителрин фикир кьетIендаказ желб авун лазим яз гьисабзава: чун вирибур патал эвелимжи чкадал анжах са ведомстводин месэлаяр ва я тахьайтIа жув къуллугъдин жигьетдай хкаж хьунин месэлаяр гьялун ваъ, Дагъустандин халкьдин абадвал патал тухузвай кIвалах хьун герек я.
Государстводин властдин органрини чкадин самоуправленидин органри дуьзгуьндаказ, сих алакъада аваз кIвалахун республикадин вилик акъвазнавай месэлаяр гьялунин чарасуз шартI я. И мукьвара Дагъустан Республикадин Президентдин совет тешкилна. Адан лап важиблу везифа властдин вири хилери сихдаказ санал кIвалахун таъминаруникай ибарат я.
Бюджетдин такьатар менфятлудаказ ишлемишун идара авунин кIвалахдин еридиз къимет гунин уьлчмейрикай сад я. А такьатар жезмай кьван менфятлудаказ ишлемишун таъминарна кIанда. Чун тайин тир нетижа, бюджетдай ийизвай тайин тир къуллугъар финансламишунал элячIна кIанда.
Бюджетрин арада авай алакъайриз килиг хъувун герек къвезва. Республикадин саналди финансламишдай фондунин роль хкажуни бюджетдин такьатар тайинарнавай рекьериз ва менфятлудаказ харж авунал ийизвай гуьзчивал артухардай мумкинвал гуда. Муниципальный тешкилатриз гудай дотацийрин кьадар тайинарунин барадай исятда кардик квай методикаяр кьезиларун, гьакIни агьалияр яшамиш жезвай кьилдин чкайрин бюджетрив транспортдин налог вахкунин лазимлувилиз килигун чарасуз я.
Муниципалитетриз чпив республикадин бюджетдай финансрин рекьяй гьикьван кьадаррин куьмек агакьдатIа гьисабар кьадай ва а куьмекдин кьадар тайинардайла ишлемишзавай къайдаяр гьихьтинбур ятIа, аквадай мумкинвал хьун герек я.
Муниципалитетрин бюджетар планламишунин методика гъавурда гьатдайди ва ачухди хьун герек я.
Муниципалитетрин налогар вегьезвай база гегьеншардай, а база мадни тамамвилелди гьисаба кьадай шартIар яратмишна кIанда. Вири муниципальный тешкилатрин кьилер майишатрин ва территорийрин учет кьадай электронный системадин сергьятра аваз и кIвалах тешкилунив мадни активдаказ эгечIун лазим я.
Республикадин инвестиционный программайрал асаслу яз, эхиримжи йисара цIийи хейлин объектар эцигунив эгечIна. Абурун гьакъикъи къимет 20 миллиард манатдилай артух я. Абурун инвентаризация тухун, эцигунар кьиле тухудайла, гьи объектриз артуханвал гудатIа, гьа кар тайинарун герек я. И месэла муниципалитетрихъ галаз саналди гьялна кIанда. Объектрин сметада къалурнавай къимет кьадардилай артухарунин дуьшуьшрайни кьил акъудна кIанда.
И хиле чаз социальный къурулушдин объектриз территорийра чка гунин гъавурда гьатдай ва ачух къайдайрал бинелу дуьзгуьн система герек я.
Чун государстводин хсусият менфятсуздаказ ишлемишунин, государстводин гзаф кьадар карханайри дуьзгуьндаказ кIвалах тавунин дуьшуьшрал датIана расалмиш жезва. За гьисабзавайвал, чна и месэлаяр веревирд авун ва талукь тир къарарар гьазурун герек я. Ихьтин кIвалах муниципальный дережада авазни тухун лазим я.
Са тIимил вахтар идалай вилик федеральный законодательстводик дегишвилер кухтунва, абуруни чпин нубатдай яз бюджетдин идарайрин правовой статусдик ва абурун финансламишунин системадик аквадай хьтин дегишвилер кухтунва. Республикадин законодательстводик, муниципальный правовой актарикни талукь тир туькIуьр хъувунар кухтун лазим я.
Идара ийидай хиле алай аямдин технологияр кардик кутунин кIвалахни йигинарун герек я. Сифте нубатда электронный гьукумат тешкилна кIанда. Чпе агьалийриз вири къуллугъар «са дакIардин» принципдалди - учирар галачиз, алава справкаяр истемиш тавуна, бюрократвилин манийвилер авачиз ийидай, жуьреба-жуьре везифаяр кьилиз акъуддай центраяр кардик кутунин тежриба гегьеншдиз ишлемишун лазим я. Ахьтин центраяр Махачкъаладани Каспийскда гьеле ачухнава.
Властдин органрин къурулуш ачухди хьун таъминарун лап важиблу я. Республикадин государстводин властдин органрин алай аямдин сад тир коллцентр тешкилунин месэла гьялна кIанда. Государстводин ва муниципальный веб-сайтар гражданрихъ галаз алакъа хуьдай таъсирлу такьатриз элкъуьрун герек я. Алай аямдин шартIара властдин органрин кIвалахдин патахъай дуьзгуьн малуматар агакьарун къуллугърал алай ксарин эвелимжи нубатдин буржи тирди аннамишна кIанда. Къуллугъчийри чпиз инсанрихъ галаз рахаз, абурухъ яб акализ ва абурун гъавурда гьатиз чирдай вахт фадлай алукьнава.
Властдин органрин кIвалахдал демократиядин, гражданвилин обществодин къурулушри, гьа гьисабдай массовый информациядин такьатрини гуьзчивал авуни гьа органрин кIвалах хъсанарунин карда куьмек гуда.
Гьуьрметлу юлдашар!
Властдин вири дережайрин органрин къуллугърал алай ксар массовый информациядин такьатрихъ галаз алакъаяр хуьнин барадай исятда кардик квай къайдадиз килиг хъувун лазим я. Алай аямдин девирда масс-медиадин иштираквал авачиз хейлин месэлаяр гьялиз тежедайди аннамишна кIанда. Куьгьне къайдайрикай, куьлуь - шуьлуьйрин патахъайни къаюмвал авуникай, басрухар гуникай къерех хьана кIанда.
Хсусиятдин гьар жуьрейрин ва жуьреба-жуьре фикиррал алай массовый информациядин такьатар вилик тухуниз, социальный жигьетдай абурун метлеблувал ва жавабдарвал хкажуниз куьмек гана кIанда.
Газетра ва телевиденидинни радиодин эфирда чка ганвай критикадин ва хци месэлаяр къарагъарзавай материалрихъ галаз властдин органри кIвалах тухунин къайда тайинарун лазим я. Бинелу, дуьзгуьн критикадиз властди талукь тир дережада къиметни гун лазим я.
Информационный политикадин хиле инновациядин технологияр ишлемишун хейлин месэлаяр гьялунин карда агалкьун къазанмишиз хьунин заминвал я. Гьайиф хьи, муниципальный властдин органрин чIехи пай сайтар информационный политикадин гьакъикьатдани жанлу такьатриз гьелелиг элкъвенвач.
Чна телерадиовещание, гьа гьисабдай спутникрин, кабелдин, мобильный вещание ва Интернет - телевидение вилик тухвана кIанда.
Демократвилин къурулушар мадни хъсанарун, государстводин властдин, чкадин самоуправленидин органри гражданвилин обществодин къурулушрихъ галаз санал кIвалахун гегьеншарун государстводин политикадин важиблу тереф я.
Республикадин Общественный палатадин, Дагъустан Республикадин Президентдин патав гвай советрин ва комиссийрин, исполнительный властдин органрин патав гвай общественный советрин кIвалахдин жуьреяр ва къайдаяр дегишарна кIанда. И къурулушар дуьзгуьндаказ меслятар авунин гьакъикъи майданриз, общественный инициативаяр арадал гъизвай чкайриз, чиновникрин кIвалахдал общественностди гуьзчивал авунин кесерлу жуьредиз элкъуьн герек я.
И зулуз ва къведай йисан гатфариз Дагъустанда муниципальный ва республикадин дережайрин сечкияр кьиле фида. Политический партияр абур тухунив рикIивай ва жавабдарвилелди эгечIун, сечкийрин вахтунда законлувилел ва демократвилин принципрал амал авун таъминарун герек я. Гьа са вахтунда заз къейд ийиз кIанзава хьи, политический партияр сечкидин кампанийрал ва къенепатан партийный кIвалахдал сергьятламиш хьана кIандач. Абуру чпиз гражданвилин обществодин къурулушрихъ галаз санал кIвалахиз, гражданрин яшайишдин месэлаяр гьялунин, абур республикадин политический уьмуьрдиз желб авунин жигьетдай чпин везифаяр мадни тамамвилелди бегьемариз чирна кIанда.
Заз, политический партийрихъ ва общественный тешкилатрихъ элкъвена, мад сеферда лугьуз кIанзава: экстремизмдиз ва терроризмдиз информационный, идеологиядин жигьетдай аксивал авунивай, тайин тир ва гьар йикъан кIвалахда иштирак авунивай къерех хьуниз рехъ гана виже къведач.
Государственность мягькемарун, экстремизмдиз ва терроризмдиз аксивал авун патал, яшайиш цIийи хъувунин фикирриз рехъ ачухун ва абур уьмуьрдиз кечирмишун патал обществодин сагълам къуват-рин гегьенш коалиция герек я.
Гьуьрметлу депутатар!
Экономика ва общество авай гьал куь кIвалахдилай, Халкьдин Собранидилай хейлин дережада аслу я. Коррупциядиз акси къайдаяр арадал гъунихъ, гражданри чилиз талукь алакъайрин рекьяй чпин ихтиярар уьмуьрдиз кечирмишунин процедураяр кьезиларунихъ, карчивилин активвал ашкъиламишунихъ, гражданвилин обществодин къурулушар вилик тухунихъ, социальный жигьетдай хуьн тавунвай гражданар патал заминвилер таъминарунихъ элкъуьрнавай законодательный актар кьабулун чарасуз я.
Обществоди Дагъустандин парламентдивай ада гьукуматдихъ, муниципальный тешкилатрихъ галаз сих алакъада аваз бегьерлудаказ кIвалах авун гуьзлемишзава.
Властдин вири хилерин - Президентдин, Халкьдин Собранидин, Гьукуматдин, чкадин самоуправленидин органрин - везифа Дагъустандин абадвал патал кIвалахуникай, адан садвал, миллетрин ва жуьреба-жуьре динрал амал ийизвай агьалийрин арада ислягьвал мягькемаруникай ибарат я.
Заз къейд ийиз кIанзава хьи, общество тупламишунин рехъ чун патал кIвалахдин лап важиблу терефрикай сад я. За вири политический къуватриз, гражданвилин обществодин къурулушриз, вири дагъустанвийриз Дагъустан цIийи хъувун патал, республика вилик тухунин акьалтIай важиблу месэлаяр гьялун патал къуватар сад авуниз эвер гузва!
Чна вирида жуьрэтлувал, кардин гъавурда авайди къалурун, чаз дегишвилер хьун гьакъикъатдани кIанзавайди къалурун герек къвезва. Зун инанмиш тирвал, чавай тайин тир краралди татугай гьалар арадай акъудиз, халкьдин патай гьуьрмет ва ихтибар къазанмишиз, Дагъустан Россиядин Федерациядин алай аямдин хушбахт региондиз элкъуьриз алакьда.
Яб акалунай сагърай!
Дагъустан Республикадин
Президент
М.МЕГЬАМЕДОВ
Махачкъала, 2010-йисан 29-июнь.
