Гьуьрметлу газет кIелзавайбур. Къе чаз важиблу са месэладикай веревирдер ийиз кIанзава. ТIебиат хуьн, адахъ гелкъуьн - им гьар са касдин кьилин везифайрикай сад хьун лазим я. Инсандин кIвач чилихъ галукьайдалай инихъ тIебиатда гзаф дегишвилер башламишна. Алай девирда чилин вири къатар алимри ахтармишнава, абуру нафтIадин, рудадин, къванцин цIивиндин газдин мяденарни жагъурнава. Гьар йисуз чилин къатарай са шумуд виш тонндихъ агакьна нафт, газ, къванцин цIивин ва рудаяр хкудзава. Алай девирда тIебиатда авай девлетар инсанриз куьтягь тежедайди хьиз ава. ТIебиатда физвай кIвалахар акурла инсандиз ишлемишзавай нафт, газ, тамар, булахар са мус ятIани куьтягь жедайди, абур хвена кIанзавайди чир хьун лазим я. ЯтIани, чаз аквазвайвал, инсанди тIебиат хуьн патал ийизвай кIвалахар зурба я. Гьа иниз килигна инсанрин чирвилер гьикьван артух хьайитIани, чун тIебиатдин винел иеси я лугьун дуьз туш. Инсан вич тIебиатди яратмишнавайди я. Инсандиз тIебиатдиз жаза гудай чIуру къарар акъуддай ихтиярар авач. ТIебиат хуьниз фикир гун тийидайди - им лагьай чIал я, ада жува жув ваъ, акьалтзавай несилни кесибвиле тун мумкин я. Месела, тамар атIузва, никIер цазва, маса жуьреба-жуьре кIвалахарни ийизва. Гьа и чкайра чпин уьмуьр кечирмишзавай гьайванар, къушар мукар ийидай чкайрикай магьрум жезва. ИкI хьайила абур маса чкайриз куьч хьуниз мажбур жезва. Гзаф вахтара гьа и таниш тушир чкайрихъ вердиш тахьана гьайванар, къушар терг жезва. Гьа са вахтунда чIехидан, гъвечIидан гъиле тфенг аваз тек-бир гьалтзавай гьайванар, къушар ягъиз рекьизвай дуьшуьшарни тIимил туш. Гьа ихьтин кIвалахри тIебиатда кьериз гьалтзавай гьайванрин, къушарин кьадар тIимил хьунал гъизва. Месела, тар атIуз са акьван гзаф вахт герек къведач, амма къелем цана адакай тар арадал гъун патал гзаф йисар герек къвезва. Малум тирвал, тIебиатдин алемдай исятда 2500 гьар жуьредин чIехи дережа авай тарар терг жезва. ТIебиатда гьар вад жуьредин гьайванрин, гьар кьуд жуьредин хур галчIуриз къекъвезвай гьайванрин, гьар цIуд жуьредин къушарин арада терг хьунин хаталувал ава. ТIебиатда кьериз гьалтзавай набататар къенин юкъуз герек къведач лагьана фикир авун лазим къведач. Пакад юкъуз абур са куьнивди дегишариз тежедай ва менфятлубур жеда. И кардиз килигна алай девирда тIебиат хуьнив гьар са кас къайгъударвилелди эгечIун герек я.
Аялар экскурсийриз ва чIехибур чуьлдиз ял ягъиз фейи дуьшуьшра тIуьна къарагъай чкаяр лап чиркин гьалдиз гъана хквезвай вахтар тIимил туш. Инсанар къекъвезвай рекьерани михьивал авач. Рекьин къерехра ичIи хьанвай бутылкаяр, чарар ва маса зирзибил жезва.
Вири дуьньядин тIебиат хуьдай Союзди тIебиатда кьериз гьалтзавай гьайванар, набататар хуьн патал «Яру ктаб» чапдай акъуднава. Адан кьиле къушар ахтармишзавайди тир алим Георгий Петрович Деменьтев акъвазнава. Ам тIебиатда кьериз гьалтзавай гьайванрин яшайиш ахтармишзавай Виридуьньядин комиссияди член я. 1974-йисан 12-март «Яру ктаб» арадал атунин тарих яз тестикь жезва. ТIебиатда кьериз гьалтзавай гьайванрин, набататрин кьадар тIимил хьунин ва абурун вилик пад кьун патал «Яру ктабда» гъанвай делилри гьар са касдик къалабулух кутазва. «Яру ктаб» Дагъустан Республикадани ава. Ана гьар жуьредин 116 набатат, 90 жуьредин пепеяр, 10 жуьредин хур галчIуриз фидай гьайванар, 62 жуьредин къушар, 24 жуьредин маса гьайванар гьатнава. А гьайванрин, набататрин арада чи райондин сергьятда яшамиш жезвайбурни ава.
Са тIимил вахтар алатайла гьайванар ва набататар акьалтзавай несилдиз мад тахкун мумкин я. Терг хьайи гьайванар, набататар тIебиатда цIийи кьилелай арадиз къвез амукь хъийидач. И тIебиатда гьар садахъ вичин чка ава. ТIебиат михьиз хуьн патал гьукуматди са шумуд къанун кьабулнава.
РФ-дин Конституциядин 58-статьяда тIебиат хуьн гьар са касдин кьилин везифайрикай сад яз гьисабзава, тIебиатда яшамиш жезвай гьайванрин сергьятар гуьтIуь авун къадагъа авунва. Чи райондани вакIар, дагъдин цIегьер ягъунал ва абур кьунал къадагъа эцигнава. Къанунри тIебиат хуьн гьар са касдин кьилин буржийрикай сад тирди къалурнава. Гьавиляй тIебиат хуьн гьар са касдин кьилин буржи хьун лазим я.
