Виликдай Кьасумхуьр Куьре округдин центр тир. И округдик гилан Сулейман-Стальский, Мегьарамдхуьруьн, Хив ва Агъул районар акатзавай. Куьре округдин агьалияр экономикадин рекьяй акьалтIай дарвиле, азиятрикни зиллетрик яшамиш жезвай, са тIимилбур квачиз.
Вири округда авайди Кьасумхуьрел алай ирид классдин са школа, анани кIелзавайбур девлетлуйрин аялар тир. Гьаниз килигна зегьметчи халкь вири савадсуз авамар тир.
Кьасумхуьрел 15 койкадин чкаяр авай са больницади, ана са духтурди, кьве кас фельдшерри кIвалахзавай. Гьелбетда, абурувай округда авай кьадар агьалийриз сагъламвилин рекьяй къуллугъ ийиз жезвачир. Нетижада тифдин, холерадин, ярарин, цIегьерин ва маса азарар фад-фад чкIидай, абурукди гзаф инсанар, иллаки аялар къирмиш жезвай.
Ингье чаз виридаз таниш Кьасумхуьр къачун. Ам округдин центр тиртIани, са гъвечIи хуьр тир. Ина общественный са шумуд дарамат – школани больница ва дуванханани мискIин авай.
Райондин агьалияр асул гьисабдай техил гьасил авунал, мал-къара хуьнал, дуьзенлухра багълар битмишарунал машгъул тир.
А девирда сифте колхозар, ахпани совхозар тешкилна, промышленный карханаяр эцигна. А йисарин рабочий виликан кьилдин лежбердиз гьич ухшарни амукьнач. Адаз вичи общество патал зегьмет чIугвазвайди, зегьметдин гьакъи вичихъ тамамвилелди агакьдайди хъсандиз чизвай. Гьаниз килигна промышленный карханайрин, совхозрин рабочийрин арада производстводин тапшуругъар артухни алаз кьилиз акъудун патал женг чIугвазвай ва виринра цIудралди намуслудаказ зегьмет чIугвазвай кьегьалар авай.
Ибур вири уьлкведа хьиз, Советрин властдин йисара райондин агьалийрин къанажагъда хьанвай дибдин дегишвилер я.
Гьелбетда, жув патал, хайи Ватан патал зегьмет чIугунин нетижада исятда халкьдин агьваллувал гьич тахьай хьтин вини дережадиз хкаж хьанва. Гила чи хуьрер чир тежедай гьалда дегиш хьанва. Виринра багъларин юкьва авай къавариз ракь, шифер янавай кьве мертебадин кIвалер, кIвале гилан аямдин мебель, телевизор, холодильник, кьезил ва пар чIугвадай автомашинар, тIебии газ, гзафбуруз хсуси кафеяр, магазинар ва маса шейэр ава.
Виридалайни еке имтигьан чи халкьди Ватандин ЧIехи дяведин девирда вахкана. И имтигьандай чи халкь игитвилелди экъечIна. Душман вичин магъарада кукIварна. Ватандин ЧIехи дяведа 190 агъзур кас дагъустанвийри, гьа жергедай яз 3930 кас чи районэгьлийрини иштиракна. Абурукай 1823 касдиз элкъвена хайи Ватандиз хтун кьисмет хьанач.
Чи къенин ислягь уьмуьр, чи Ватандин аслу туширвал патал женгера чпин чанар къурбанд авур аскеррин экуь къаматар рикIел хуьнин, гьуьрмет авунин лишан яз райондин гьар са хуьре фронтдай тахтай вири районэгьлийриз ЦIийи поселокдин кьилихъ шартIунин сурар-гуьмбетар (обелискар) хкажнава. Анрал гьар Гъалибвилин сувариз дяведа телеф хьайибур рикIел хкизва, шадвилин мярекатар тухузва. И серенжемрихъни акьалтзавай несил ватанпересвилин руьгьдаллаз, бубайрин баркаллу крариз вафалубур яз тербияламишунин карда еке метлеб ава.
Ватандин ЧIехи дяведа фашизмдин винел гъалибвал къазанмишун патал чи районэгьлийри промышленный карханайра, колхозра ва совхозра, танкариз акси оборонительный сооруженияр эцигдайла баркаллувилелди зегьмет чIугурди виридаз ашкара я. Зун абурал къе гегьеншдиз акъваздач.
Дяведин агъур имтигьанри уьлкведин вири халкьар сад тир хзанда мадни тупламишна. И кардин гьакъиндай далу патан районрин зегьметчийри фашистри кьур чкайра абурун зулумар акур чпин вахаризни стхайриз гайи куьмекди ачухдаказ шагьидвалзава. Куьмекарни гьар жуьрединбур тир: махсус фонд тешкилун, тадаракар, эцигунардай материалар, жуьреба-жуьре пешекарар, чими партал, недай суьрсет рекье тун...
1943-йисуз вири колхозчийриз фашистрин чапхунчийрикай азад хъувунвай колхозар патал оборонадин жигьетдай куьмекдин гектарар цуниз эвер гун кьабулна. Чи республикадин колхозчи лежберри адан тереф кIевелай хвена. Абуру пландилай алава яз 1000 гектарда магьсулар цун кьетIна. И кампаниядик фабрикрин ва заводрин, МТС-рин механизаторар еке ашкъи аваз экечIна. Гьабурун жергедай яз чи райондин Кьасумхуьруьн консервияр ийидай заводдин ва МТС-дин механизаторри са куьруь вахтунда 150 гектар чил гьялна гьазурна. Гатфарин тумар цадайлани абуру еке куьмекар авуна. Месела, МТС-дин механизатор А. Устаева вичиз ганвай асул тапшуругъ тамамарайдалай гуьгъуьниз азад хъувунвай чкайрин колхозар патал гьар юкъуз 1,5-2 гектар чил къарагъариз хьана.
Агъа СтIалрин хуьруьз радиодай Красный Армия патал чими шейэр кIватIун патал вири халкьди къалурнавай инициативадикай хабар хьана. И чIавуз хуьруьн исполкомдиз сифте яз атана: Айна, Мирзе-Юсуф ва Мегьамед Юсуф – чIехи шаир СтIал Сулейманан хзан. Айнади фронтовикар патал ихьтин савкьватар вугана: 4 килограмм сар, 5 жикет, хранвай кемер, кIаникай алукIдай кьве жуьт парталар, шинель, сун перем, фуражка ва маса шейэр. Ахпа, Айнади, хуьруьнбурухъ элкъвена ихьтин гафар лагьана: «Чна вирибуру фронтдиз куьмекар гана кIанда. Къуй кIанивили ва къайгъударвили чи аскерар фендигар душмандихъ галаз женгина ашкъиламишрай. Къуй чи шейэр фронтдив агакьрай. Им азадвал кIани халкьариз зегьер гъизвай фашистрин гъуьлягъ эзмишун патал чи аскерриз-дагъвийриз гузвай тапшуругъ я».
Армиядин ва флотдин женгинин къудратлувал таъминарун патал, дяведин цIийи техника гьазурдай пуларни гуьгьуьллудаказ кIватIна. Чи райондин зегьметчийри, кьилди къачуртIа, «Шамилан» тIварунихъ галай танкарин колоннадиз 884887 манат, «Дагъустандин пионер» тIвар алай дяведин самолет туькIуьрун патал 56727 манат пул ( и пул асул гьисабдай яз пионеррини школьникри гана), Советрин Союздин Игит В. Эмирован тIварунихъ галай авиаэскадрильядин фондуниз 2112799 манат пул гана.
Чи районэгьлийри Ватандин ЧIехи дяведин фронтра чпин женгинин кьегьалвилер, далу патан зегьметчийрини кIвалахда къазанмишай агалкьунралди ва фронтдиз ара датIана гайи зурба куьмекралди фашистрин Германия кукIваруник чпин лайихлу пай кутуна.
Эхь, садвал, тупламишвал ва мягькем далу пад хьайивиляй пехъи душмандал-фашизмдал ЧIехи Гъалибвални къачуз алакьна.
80 йис идалай вилик 1929-йисан 3-июлдиз ВЦИК-дин Президиумдин махсус къарардалди Советрин гьукуматди Куьре округ чукIурна, Кьасумхуьруьн район тешкилна. А вахтунда чи район виридалайни чIехи районрикай сад тир.
80 йис тарихдин уьлчмейралди алцумайтIа са акьван вахт туш. И девирда чи район экономикадин, яшайишдин, культурадин, образованидин, здравоохраненидин, физкультурадин ва спортдин жигьетдай вилик тухунин карда куьревияр тарихдин баркаллу рехъ фенва ва гилани йигин еришралди физва. И йисара чи район неинки са Дагъустанда, СССР-да ва гьакI къецепатан уьлквейрани машгьур тир. Кьасумхуьруьн консервияр ийидай завод 13 сеферда КПСС-дин ЦК-дин, СССР-дин Министррин Советдин ВЦСПС-дин гъиляй-гъилиз къведай Яру пайдахдиз ва пулдин премияр гуниз лайихлу хьана. Кьулан-СтIалрин халичаяр храдай фабрикадин продукция къеце патан уьлквейриз физвай, райондин совхозар хуьруьн майишатдин продукциядин кьакьан бегьерар гьасилунин ва государстводиз маса гунин нетижайриз килигна Дагъустан Республикадин Гьуьрметдин доскада авай.
Алатай асирдин 60-70-йисара райондин экономика, яшайишдин шартIар, культура, образование, здравоохранение йигиндаказ вилик физ башламишна. Гьелбетда Дагъустандал хьиз, чи райондални четинвилер ацалтна. 1966-йисан 20-апрелдиз Дагъустанда гужлу залзала хьунин нетижада райондин яшайишдин гзаф кьадар кIвалериз, хуьрерин школайриз зиянар хьана. ЧкIанвай дераматар гуьнгуьна хтун, зиянар хьанвайбуруз вири жуьредин куьмекар гун, гележег авачир дагъдин хуьрер дуьзенлухдиз куьчарун патал кьетIен серенжемар кьабулна. Нетижада гележег авачир 20 хуьр дуьзенлухдиз авудна, анра цIийи хуьрер, школаяр, медицинадин, культурадин идараяр арадал атана. А йисара район багъманчивал, уьзуьмчивал ва саларбанвал гужлудаказ вилик тухудай зонадиз элкъвена.
Дагъустандин халкьдин шаир СтIал Сулейманан 100 йис хьунин юбилейдихъ галаз алакъалу яз 1969-йисан 12-майдиз РСФСР-дин Верховный Советдин Президиумдин Указдалди чи райондиз Сулейман-Стальский район тIвар гана.
А йисара районда яшайишдинни экономикадин метлеб авай объектар эцигиз башламишна ва ишлемишиз вахкана. Месела, Кьасумхуьруьн цIийи муьгъ, телевышка, райцентрдал пуд мертебадин административный дарамат, культурадин Дворецдин, ЦIийи поселокда ясли-бахчадин, алишверишдин центрдин дараматар, «Коммуна», «Калининский» совхозра чехирар хкуддай заводар, ПМК, «Рычал-су», Герейханован совхозда консервиярдай заводар, саки вири майишатра малдарвилин комплексар ва масабур.
1977-йисан 3-ноябрдиз ЧIехи Октябрдин 60 йисан юбилейдиз талукьарнавай КПСС-дин Дагъустандин Обкомдин, Республикадин Верховный Советдин, ДАССР-дин Министррин Советдин саналди тир шадвилин заседанидиз рекье тунвай телда райондин зегьметчийрин агалкьунрикай икI лугьузва: «... ЧIехи Октябрдин юбилей лайихлудаказ къаршиламишунин мураддалди соревнованидик экечIнавай Сулейман-Стальский райондин майишатрин зегьметчийри государстводиз хуьруьн майишатдин ва малдарвилин продуктар маса гунин йисан тапшуругъар ва хиве кьунвай мажбурнамаяр артухни алаз тамамарнава. Кьилди къачуртIа, 8015 тонн емишар, 9333 тонн ципицIар, 4500 тонн салан майваяр, 1470 тонн нек, 434 тонн як, 20 тонн сар маса ганва ва и кIвалахар давам жезва».
9-пятилеткадив гекъигайла 10-пятилеткадин кьуд йисан нетижаяр мадни тарифдинбур хьана. ИкI, техил гьасилун 14245 центнердин (гьар са гектардай бегьерлувал 6,8 центнердин артухаруналди) ципицIар 185497 центнердин, майваяр 81183 центнердин (гьар са гектардай бегьерлувал 30,4 центнердин артух къачуналди), нек 20897 центнердин (гьар са каликай ацазвай некIедин кьадар 296,8 килограммдин артухаруналди), сар 79 центнердин артух хьанва.
ЦIуд лагьай пятилеткадин йисара районда 3790 агъзур манатдин (гьа чIаван пулуналди) къимет авай яшайишдин, культурадин ва майишатдин метлеб авай хейлин дараматар эцигна.
1977-йисан 27-ноябрдиз райондиз КПСС-дин Дагъустандин Обкомдин, ДАССР-дин Министррин Советдин ва Дагоблсовпрофдин гъиляй-гъилиз къведай Яру Пайдах гана.
А йисара хуьруьн майишатда, малдарвилин хиле, промышленный карханайра кIвалахзавайбурун 70-75 процент жегьилар тир.
Чи баркаллу районэгьлийри вири и цIийивилер чпин хсуси агалкьунар яз, намусдин буржи яз кьабулзавай. Анжах абурун гьакъисагъвилин зегьметдин нетижада абурувай вири рекьерай кIвенкIвечи агалкьунар къазанмишиз хьана. А йисара райондай гзаф зегьметчияр Гьукуматдин чIехи наградайриз лайихлу хьана.
Вири и ва гуьгъуьнин йисара чи райондин кьиле савадлу, чи халкьдин гележегдикай фикирзавай бажарагълу руководителар, гьакъикъи регьберар акъвазна ва алай вахтундани акъвазнава.
Гила Кьасумхуьруьз тамаш. Ам авайдалай саки 40 сеферда еке хьанва, ам халис шегьердиз элкъвенва. Райондин центрдал гзаф гуьрчег еке дараматар, имаратар арадал атанва. Гзаф куьчеяр херхем вегьена, асфальт цанвай гьяркьуь куьчеяр хьанва, йисан гьи вахтунда хьайитIани, гьавадин шартIарилай аслу тушиз, вири хуьрерихъ галаз машиндин алакъа ава.
Социальный, экономикадин, культурадин, здравоохраненидин, образованидин, физкультурадин ва спортдин рекьерай районди виликди камар йигиндиз къачузва. Алай вахтунда райондин вири хуьрера культурадин идараяр, 57 образованидин учрежденияр ава, гьа жергедайй 26 юкьван умуми образованидин, 7 тамам тушир юкьван, 8 сифтегьан школаяр, 11 аялрин бахчаяр, 3 аялринни жаванрин спортдин школаяр, I аялрин яратмишунардай КIвал, гьакIни райондин йифен школа кардик ква. Анра 1600-далай виниз муаллимрини тренерри зегьмет чIугвазва.
Райондин зегьметчийриз медицинадин рекьяй къуллугъ авунин карда гзаф зурба камар виликди къачунвайди виридаз хъсандиз аквазва. Райондин центрдал Кьиблепатан Дагъустанда авачир хьтин больница, хуьрера 27 фельдшервилинни акушервилин пунктар ава. Абур алай аямдин истемишунриз жаваб гудайбур хьанва. Агьалийрин къуллугъда 104 духтурни 387 юкьван медперсонал акъвазнава.
Эхиримжи кьве йисуз, райондин кьилиз Имам Музамудинович Яралиев хтайдалай гуьгъуьниз райондин экономикада, яшайишда, аваданламишуна, культурадин, образованидин, здравоохраненидин, эцигунрин вири хилера вилик финин жигьетдай лап хъсан агалкьунар къазанмишнава. Абурукай республикадин «Лезги газетда» Ш. Шабатова ва райондин «Куьредин хабарар» газетда Х. Кьасумова гегьенш материалар ганва. Тикрар хъувунин чарасузвал авач.
Райондин руководстводи чпин гьакъиндай ихьтин къайгъударвал авунал районэгьлийри шадвални, район вири хилерай цуьк акъуддайдаз элкъведайдахъ инанмишвални ийизва.
