Чи райондин шартIара багъманчивал вилик тухудай вири жуьредин мумкинвилер ава. Виликан вахтарани Кьасумхуьрел, Курхуьрел, СтIалрал, Герейханован хуьре ва райондин маса хуьрера емишар, иллаки кьакьан бегьер гудай, яргъалди амукьдай майва тир ичер гьасилзавай. Алатай асирдин 80-йисара, мисал яз, Герейханован тIварунихъ галай совхоздихъ 800 гектардив агакьна ичин багълар авай.
Лагьана кIанда хьи, ичер инсанриз лап фадлай чизва. 5000 йисалай виниз я инсанди и майва ишлемишиз.
XVII асирда урусрин сад лагьай алим-агроном А. Т. Болотова вичин кхьинра ичерин 600-далай виниз сортар авайди къалурзава.
Натуралист А. Омарийди XVII асирда ичерин сортариз ихьтин къимет гана: «ТIямдиз лап хъсан я, иер акунарни ава, хамни къелечIди я».
Гьайиф хьи, «перестройкадин» йисара багъманчивилиз са артух фикир гуз амукьнач, виринра хьиз, чи райондани багълар хкудна. Инсан патал гзаф хийир авай ичерни гьасил хъувунач. Виликдай районда багъларин 65 процентдилай гзаф майданарни гьа емишдал гьалтзавай.
Эхиримжи йисара и рекьяй умуд кутаз жедай дегишвилер кьиле физва: цIийи багълар кутунвай ва кутазвай хуьруьн майишатдин карханайрин, КФХ-рин, арендаторрин кьадар йисандавай-суз артух жезва.
Алай вахтунда районда хуьруьн майишатдин карханайрихъ, лежбер-вилинни фермервилин майишатрихъ, арендаторрихъ ва агьалийрихъ 2660 гектар багълар ава. Абурукай 804 гектар жегьилбур, амайбурни бегьер гъизвай багълар я.
Алатай йисуз районда 140,3 гектарда цIийи багълар кутуна. Им 2007-йисуз кутурдалай 35 гектардин гзаф я.
Алай йисуз районда 145 гектарда багълар кутун планламишнава. И кар патал хуьруьн майишатдин карханайри, КФХ-ри, арендаторри чил гьазурнава, къелемрин къайгъу авунва.
Багъманчивиликай рахадайла, ихьтин са кардикайни лугьуз кIанзава. Юкьван гьисабдалди ичин тарар 60-70 йисуз яшамиш жеда. Тар экъечIзавай ва ада бегьер гузвай вахт пуд патал пай жезва:1) хъсандиз еримишзавай ва емиш гъиз башламишзавай вахт – 10-15 йис;2) емишар гъизвай вахт – 10-далай 40 йисалди; 3) тарари кьуьзуьвилихъ ялзавай вахт.
Аквазвайвал, емишрикай вири-далайни гзаф бегьер гудай ва яргъалди хуьз жедай майваяр ичер я. Абурун багъларни кутун хъувун менфятлу я. И кар аннамишна районда ичин багълар кутазвай карханайрин, арендаторрин кьадар къвердавай артух жезва. Гьавиляй инанмишвал ийиз кIанзава хьи, са шумуд йисалай райондин экономикада багъманчивили кьилин чка кьан хъийида.
