Муаллимрин августдин конференция

Конференция райондин образованидин вири работникриз, кIелзавайбуруз ва абурун диде-бубайриз алукьзавай ЦIийи кIелунин йис тебрик авуналди РУО-дин начальник Ж. А. Асланова ачухна ва кьиле тухвана.
Анал «Милли образованидин инициатива «Чи цIийи школа» проект кьилиз акъуддай дибдин рекьер» месэладай доклад РУО-дин начальник Ж. Асланова авуна.
Районэгьлийрин агьваллувал хкажунихъ элкъуьрнавай экономикадин ва яшайишдин хилерин яргъалди тир планар кьилиз акъудун патал инсандин чирвилерин инвестиционный капитал лазим жезва. Ихьтин планар агалкьунралди кьилиз акъудиз хьун вири хилерин пешекаррихъ цIийи крарик кьил кутунин, яратмишунрин тегьерда фагьум-фикир авунин ва абур адетдинди тушир тегьерда гьялдай рекьер жагъурунин ерияр хьунилай аслу я, - башламишна управленидин начальникди.
Россиядин Президент Д. А. Медведева къейд авурвал, школадин образование, инсандин уьмуьрда тайин тир девиррикай сад яз, гьам кьилдин кас патал агалкьунрин, гьам вири уьлкве вилик тухуниз куьмекзавай кьетIен вахт я.
Къе чалай образование гьикьван алай вахтунив кьадайди ва интеллектуаль-ниди ийиз алакьайтIа, чи аялрин, хтулрин, гележегдин вири несилрин агьваллувал гьакьван аслу жеда.
Уьлкведа кардик хьайи «Образование» лугьудай милли проект кьилиз акъудунин пуд йисан тежрибади «Чи цIийи школа» проект арадал гъана.
«Чи цIийи школа» проектдин бинеда образованидиз куьмек гунин ва ам вилик тухунин государстводин вад тереф ава:
- милли образованидин стандартар цIийи хъувун;
- алай девирдин школадин къурулуш туькIуьрун;
- аялрин сагъламвилин дережа хкаждай шартIар арадал гъун;
- бажарагълу аялрин тереф хуьдай рекьер тешкилун;
- халис пешекар муаллимрин кьадар артухарун.
2007-2009-йисара РФ-дин 14 региондин арада аваз Дагъустан Республикадини сифтегьан шко-лайрин федеральный государст-венный образованидин цIийи стандартрин (ФГОС) материалар ахтармишунрин кIвалахра иштиракна.
Государстводин образованидин цIийи стандартар сифтегьан школайра яваш-яваш 2009-йисан 1-сентябрдилай кардик акатда.
2009-йисуз чи районда юкьван школа акьалтIарзавай 858 касди сад тир государстводин  экзамен (ЕГЭ)  вахкана. Алатай йисав гекъигайла нетижаяр са кьадар винизбур хьана. Эгер 2008-йисуз ЕГЭ вахкунин юкьван бал 52 процент тиртIа, 2009-йисуз ам 97 процент хьана.
Выпускникри къазанмишнавай юкьван балл агъадихъ галайди хьана:
Русский язык -78 балл
Математика – 44
Биология – 60
Информатика – 44
География – 51
Русская литература – 50
Английский язык – 60
Немецкий язык – 36
Обществознание – 52
Химия – 64
История – 59
Физика – 55
Алай кIелунин йис юкьван школа 20 касди къизилдин ва 4 касдини гимишдин медалар къачуналди акьалтIарна.
Гьайиф хьи, хейлин школайра ЕГЭ-дин нетижаяр шадардайбур хьанач. 858 выпускникдикай 37 кас аттестовать авунач ва абуруз аттестатар ганач, гьа жергедай яз:
21 кас – РВСОШ    (директор Саидов М. С.)
4 кас – Зизикрин СОШ (директор Мегьамедова М. А.)
3 кас – АгъастIалрин СОШ (директор Муртузалиев А. М.)
3 кас – Герейхановская СОШ №2 (директор Гасанов С. Л.)
2 кас – Ортастальская СОШ (директор Абдусамедов А. Ш.)
1 кас – Герейхановская СОШ №I (директор Ахмедова М. Н.)
1 кас – ДаркIушказмалярская СОШ (директор Савзиханов С. Д.)
1 кас – Ашагасталказмалярская СОШ (директор Бабаев А. Ш.)
1 кас – Куркентская СОШ №I (директор Шихбабаев Ш. Ш.)
Ж. А. Асланова давамарайвал районда школадилай вилик тербия гудай 11 идара ава, анра 670 аялди тербия къачузва.
Муниципальный райондин Кьил И. Яралиева кьил кутуналди районда аялрин бахчаяр кардик кухтун ва цIийибур ахъаюн патал мумкинвилер жагъурзава. Алай йисуз райондин бюджетдин такьатралди ЦIийи Макьарал 60 аялдин чка авай «Улыбка» тIвар алай ясли-бахча ачухна. Алукьдай йисуз Зизикрин хуьре авай дараматдани 60 аялдин чка авай аялрин бахча ахъаюн пландик кутунва.
Районда школадиз фидай яшарив агакь тавунвай идарайриз аялар кьабулунин кар лап агъузди яз амукьзава. Аялрин бахчайрихъ агьалийрин патай авай игьтияжар тамамвилелди тамамариз жезвач. ДаркIушкъазмайрал, АгъастIалрин къазмайрал, Кьасумхуьрел, Испика аялрин бахчаяр эцигунин чарасузвал ава.
Докладчиди давамарайвал, къе районда 41 умуми образованидин идараяр кардик ква, гьа гьисабдай яз: 26 умуми юкьван, 8 основной общеобразованидин, 7 сифтегьан школаяр ава. Анра 8568 аялди чирвилер ва тербия къачуда. Алатай йисуз райондин школайра 1526 муаллимдини тренерри кIвалахна. Гьабурукай 29 кас Дагъустан Республикадин лайихлу учителар, 1 кас Дагъустан Республикадин халкьдин учитель, 77 касдихъни «Отличник образования» ва «Почетный работник общего образования» знакрин сагьибар я. Пешекарвилин дережадай 194 касдихъ кьилин, 1106-даз сад лагьай ва 178-даз кьвед лагьай категорияр ава. Кьвед лагьай сменада 2147 аялди кIелна.
Райондин предпрофильный ва профильный умуми образованидин 14 идара кардик хьуни кIелзавай аялриз кьилдин алакьунар, майилвилер са кьадарда вилик тухудай ва кIани пеше къачудай мумкинвал гузва.
Чина, - давамарна Ж. Асланова, - мумкинвилер сергьятламишбур тир аялрин кьадар къвердавай артух жезва. 2009-йисуз психолого-медико-педагогический комиссийри тухвай ахтармишунрин нетижада ихьтин 39 кас малум хьана. Абуру чирвилер ва тербия махсус программайрай кIвале къачузва.
Образованидин сад тир информациядин гьаларин интеграция арадал гъун патал ДР-дин МОН-ди республикадин «Школайрин сад тир портал» тешкилна. И проектда гьар са школада махсус сайт туькIуьрун ва кардик кутун теклифзава. Сайтдин кIвалахдин гьакъиндай тухвай ахтармишунрин нетижайри къа-лурзавайвал, бязи школайрин руководителри информационно-коммуникационный технологияр кардик кутунин метлеблувал тамамдаказ кьатIузвач ва и проектдив жавабдарсузвилелди эгечIзава. Гьайиф хьи, и кар вилик тухун патал чахъ школайра информационно-коммуникационный технологийрай пешекарарни авач.
Республикадин Халкьдин Соб-раниди образованидин министер-стводин «Бажарагълу аялар 2009-2011 йисара» тIвар гана туькIуьрнавай метлебдин программа хъсанди яз кьабулна. А программадик дерин чирвилер авай школьникар патал образованидин идарайрин сеть тешкилун, программно-методический материалар туькIуьрун, ихьтин школьникри Россиядин, между-народный конференцийра, ярат-мишунрин конкурсра ва маса серенжемра иштиракун патал мумкинвилер артухарун ква. Программадик жуьреба-жуьре  кIвалахарни кутунва: интернет-олимпиадаяр, дистационный кIелунар ва масабур.
Райондин ва республикадин олимпиадайрин нетижайрикай рахадайла Ж. Асланова къейд авурвал, нетижаяр шадардайбур хьанач. Школьникрин Вирироссиядин олимпиадайра  9-11 классра  кIелзавай 948 аялди иштиракна. Абурукай 446, яни 47 процент иштиракчийривай теклифнавай 25 тапшуругъдиз жавабар гуз хьанач.
Кьиле тухвай олимпиадайрин нетижаяр кьурла 1-чка ЦIийи Макьарин (Салманов М. Л.), 2-чка Герейханован Р. Османован тIварунихъ галай 1-нумрадин (Ахмедова М. Н.) ва 3-чка КьуланстIалрин Р. Халикьован тIварунихъ галай (Абдусамедов А. Ш.) умуми юкьван школайри къазан-мишна.
Райондин муаллимри аялриз алава чирвилер гунин ва гьакI тербиядин кIвалахни чирвилер гунихъ галаз санал вилик тухун паталди кьетIен серенжемар кьабулзава.
Алай йисуз республикада Дагъустандин территориядиз гьахьай бандформированияр кукIварайдалай инихъ 10 йис тамам хьун къейдзава. Экстремизмдин вилик пад кьуниз райондин школьникриз ватанперес-вилин тербия гуни, учебный планрик кутунвай диндинни политикадин экстремиздиз аксивал къалурзавай махсус курсари екедаказ таъсирзава.
Адет тирвал гьар йисуз военно-спортивный къугъунар «Орленок», «Зарница», важиблу йикъариз талукьарнавай вечерар, Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчийрихъ галаз гуьруьшмишвилер тухузва.
Афгъанистандай советрин аскерар акъудайдалай инихъ 20 йис тамам хьуниз талукьарнавай Вирироссиядин конкурсда чи РУО махсус дипломдиз лайихлу хьана
Рекьера хатасузвал патал аялрихъ галаз тербиядин кIвалахар тухун гьегьеншарзава.
Алай вахтунда районда 3 аялринни жаванрин спортдин школаяр (ДЮСШ) кардик ква. Алай йисан майдин вацра Цмуррин хуьре М-Гь. Гь. Шайдаеван тIварунихъ галай, Шайдаеврин тухумдин такьатралди эцигнавай учебно-спортивный комплекс ишлемишиз вахкана. Райондин администрацияди и спортдин центр тадарак авун патал мебель, спортивный инвентарь къачуна. Райондин хуьрерин ДЮСШ-рин филиалар кардик ква, анра 128 группада 1835 кас гадайрини рушари 91 тренердин гъилик вердишвилер къачузва. Чи спортдин школайра вердишвилер къачур аялри республикадин, Россиядин ва международный турнирра приздин чкаяр кьазва.
Дагъустанда авай вузрин лап хъсан кIелзавай студентриз муниципальный райондин Кьил И. Яралиева гьевесламишдай гьар йисан премия тайинарнава. 2009-йисуз райондин школайрай 10 муаллим «Лучший учитель России» конкурсда гъалиб хьана ва учителрин йикъан вилик абуру гьар сада 100 агъзур манат къачуда.
Докладчи гьакI умуми чирвилер гунин месэлайрални акъвазна. И жигьетдай ада чирвилер гудай идарайрин вилик акъвазнавай важиблу месэлайрик образованидин мана-метлеб девирдин истемишунрихъ галаз кьадайвал хъсанарун, жуьреба-жуьре вариантрин программаяр кардик кутун, иновациядин месэлайриз жезмай кьван фикир артух гун, аялрин чирвилериз къимет гудайла, кар жезмай кьван ачухдиз авун, чпихъ дерин чирвилер ва бажарагъ авай аялар майдандиз акъудун ва абурун тереф хуьн, набутвилер авай аялриз дерин чирвилер гудай асант шартIар яратмишун акатзавайди лагьана.
Алай девирдин школадин къурулушдикай рахадайла, лугьун лазим я хьи, - давамарна Ж. Асланова, - адан акунар гьам жуьредал, гьамни мана метлебдал гьалтайлани дегиш хьун лазим я. Эгер кIелун гьевеслуди, аялрин фикир желбдайди, ам неинки мажбури кIелунинди, гьакIни жува-жув гьазурдайди, яратмишунрал, спортдал машгъул жедай мумкинвилеринди хьайитIа, чалай фикирдиз къачунвай агалкьунар къазанмишиз алакьда.
ГьакIни управленидин начальникди школайрин материальный база мягькемарунин, образованидин идараяр цIаяр кьуникай хуьдай алатралди тадаракламишунин кIвалахарни давамардайди лагьана.
Алай вахтунда сифте нубатдин месэлаяр куьтягьнавайди лагьана, кьилди къачуртIа Кьасумхуьруьн 1-нумрадин, ЦIийи поселокдин, ЦIийи-Макьарин ва Сардархуьруьн умуми юкьван школайра пландик кутунвай кIвалахар куьтягьна. ГьакIни Чуьхверхуьруьн, Герейхановский №2, Кьасумхуьруьн 2 нумрадин, КIахцугърин умуми юкьван школайра, Вини СтIалрин, Герейханован, Курхуьруьн, НуьцIуьгърин аялрин бахчайра са кьадардин  кIвалахар кьиле тухвана.
2009-йисуз чирвилер гудай идараяр ремонт авун патал чкадин бюджетдай 16 миллион манатдилай виниз пул ахъайна.
Школаяр ва аялрин бахчаяр компьютерный техникадалди хъсан таъминарун патал 27 компьютер къачуна.
Районда образование йигин еришралди вилик фин патал цIийи моделрин школаяр тешкилна кIанда. Гьакъикъи, халисан пешекар педагогар галачиз къейднавай месэлаяр гьялиз хьун мумкин туш. Пешекарвал хкаждай хилез тежрибалу муаллимар, практикантар, ПНПО-дин конкурсра гъалиб хьайибур желбда. Милли проект «Образование» агалкьунралди кьилиз акъудун патал ДР-дин образованидинни илимдин министерстводин 2009-йисан 3-мартдиз «Сетевой график по реализации ПНП «Образование» 185-нумрадин приказ акъуднава. Графикдин бинедаллаз 2009-йисуз ПНП «Образование»-дин агъадихъ галай рекьер кьилиз акъудун планламишнава:
- алай аямдин образовательный технологияр кардик кутун;
- классрин руководителрин везифаяр тамамарунай гьар вацра гьакъи гун;
- бажарагълу аялриз государстводи куьмек гун;
- лап хъсан муаллимар гьар йисуз гьевеслу авун;
- школьникрин сагъламвал.
Эхирдай докладчи ЦIийи кIелунин йисуз вилик акъвазнавай везифайрал акъвазна ва абур кьилиз акъудун патал вири педколлективри зегьмет чIугвадайдахъ инанмишарна.
Докладдин винел чпин фикирар ва тебрикдин хуш келимаяр гваз педагогвилин зегьметдин ветеран, ДР-дин лайихлу муаллим, Кьасумхуьруьн 1-нумрадин умуми юкьван образованидин школадин кIелунинни тербиядин рекьяй директордин заместитель С. М. Селимова, ЦIийимакьарин аялрин ясли-бахчадин зеведиш З. А. Мирзоева, 2-нумрадин ДЮСШ-дин директор Г. Р. Гьадисов, райондин образованидин работникрин профсоюздин комитетдин председатель Х. Ж. Халилбеков, ДР-дин образо-ванидинни илимдин министерстводин кьилин специалист Т. С. Билалова, А. Тахо-Годидин тIварунихъ галай педагогикадин институтдин директор, академик, ДР-дин Халкьдин Собранидин депутат Гь. И. Мегьамедов рахана.
Гь. Мегьамедова вичин рахунра алай аямда республикадин образованидин хиле физвай чIехи дегишвилерикай, государстводин сад тир экзамендикай, ам республикада хъсан дережада тухун тавурдакай, цIийи къайдада муаллимриз гудай зегьметдин гьакъидикай лагьана.
Конференциядал муниципальный райондин администрациядин Кьил   Ш. Мегьамедханов рахана. Вичин рахунра муниципальный районди, образо-ванидин управлениди школаяр цIийи кIелдай йисаз гьазурун патал са кьадар кIвалахар тухванвайди ва алай вахтунда кьилиз акъудна кIанзавай серенжемар кьиле тухузвайдан гьакъиндай лагьана.
Конференциядин иштиракчийри райондин педагогрин вири коллективри сад хьиз кьилиз акъудун лазим тир везифайрин гьакъиндай резолюция кьабулна.
(Доклад куьруь авуна гузва).