И йикъара чун «Сулейман-Сталь-ский район» муниципальный тешкилатдин администрациядин хуьруьн майишатдин управленидин начальник, технический илимрин кандидат Мегьамедзагьид Мегьамедсадикьович Бабаевахъ галаз гуьруьшмиш хьана, адавай хуьруьн майишатдихъ галаз алакъалу са шумуд суалдиз жаваб гун тIалабна.
Куьруь справка: М. М. Бабаев 1951-йисуз Макьарин хуьре дидедиз хьана. Ада Герейханован 1-нумрадин юкьван школа, 1975-йисуз Ставрополдин хуьруьн майишатдин институт акьалтIарна. 1976-йисуз Кьасумхуьруьн «Сельхозтехника» МРО-дин инженервилин къуллугъдал тайинарна.
М. М. Бабаева 1981-1984-йисара хуьруьн майишатдин Тимирязеван академияда аспирантурада кIелна, диссертация хвена, технический илимрин кандидатвилин тIвар къачуна.
1987-йисалай 2000-йисалди «Касумкентский» совхоздин кьилин инженервиле, Кьасумхуьруьн РТП-дин, МТС-дин директорвиле, 2000-йисалай 2008-йисалди Дербентда са вузда старший преподавателвиле кIвалахна.
- Мегьамедзагьид Мегьамедсадикьович, чун шагьид хьанвайвал, кьиле Имам Музамудинович Яралиев аваз, райондин руководстводи эхиримжи вахтара райондин агьалийрин яшайишдинни дуланажагъдин шартIар хъсанарунин, социальный, культурадин, образованидин, медицинадин месэлаяр гьялунин рекьерай хьиз, экономика мягькемарунин, хуьруьн майишат вилик тухунин рекьяйни еке кIвалах тухузва. УСХ-дин начальник яз, и месэладай Квехъ гьихьтин фикир ава?
- Гьакъикъатдани, Имам Музамудинович райондин кьилиз атайдалай гуьгъуьниз вири рекьерай хъсанвилихъди дибдай дегишвилер кьиле физ эгечIна. Им тариф авун туш, гьакъикъат я. Районда авунвай кIвалахрал зун акъваздач, абур виридаз аквазва.
Эхиримжи 5-6 йисан къене районда хуьруьн майишат гьихьтин чIуру гьалдиз атанвайтIа чаз чи вилералди акуна: са менфятни къачун тийиз гадарнавай чилер, са затIни гьасил тийизвай, гьакI чарарал аламай майишатар, вара-зара авур техника, бейкарар яз амукьай инсанар... Мукьвал-яргъал ихьтин гьаларал эхир эцигун лазим тир.
Зун управленидин начальниквиле эцигдайла Имам Музамудиновича зи вилик еке везифаяр эцигна ва тагькимарна: «Авуна кIанзавай кIвалахар гзаф я, чна вавай кIевелай истемишни ийида».
Гьакъикъатдани, тIебиатдин шартIариз, мумкинвилериз килигайла, райондин экономикадин кьилин хел хуьруьн майишат я. Ам вилик тухун патал райондин руководстводи зи вилик са шумуд везифа эцигна. Ингье абурукай кьилинбур:
1. Агьалийрин, майишатрин чилер дигидай целди тамамвилелди таъминарун.
2. Хуьруьн майишатдин продукция гьасилзавай карханайриз техникадин рекьяй къуллугъдай кархана тешкилун.
3. Райондин хуьруьн майишат вилик тухунал инвесторар желб авун.
Гьа и пуд месэладал заз куьрелди акъвазиз кIанзава. Малум тирвал, эхиримжи 20 йисан къене районда майишатрин арайра авай къубуяр ва къенепатан цин хвалар ремонтнавачир. Нетижада лилдай ацIанвай, нацIари кьунвай, ГТС-ар аламачир къубуйрай яд фидайвал амачир. Яд галачиз, гьелбетда, са затIни гьасилиз жедач. Къубуяр ремонт авуниз райондин руководстводи 2,5 миллион манат пул чара авуна, и къиметдин кIвалахар кьилизни акъудна.
Гзаф йисара кардик квачиз акъвазнаваз хьайи Кировский къаналдал алай насосрин станцияни кардик кутун хъувуна. Идазни 1 миллион манат пул харжна. Нетижада КIварчагъ дередин ва маса майишатрин са шумуд агъзур гектар чилер дигидай мумкинвал хьана.
Гьелбетда, районда дигидай цин ме-сэла гьялна куьтягьнава лугьуз жедач. Чкадин къубуйриз вацIай яд къачузвай чкаяр мягькемарна, анрал талукь, алай аямдин шартIариз жаваб гузвай тадаракар эцигна кIанзава. И месэлани райондин руководстводин гуьзчивилик ква.
Алай йисуз Кировский къаналдин сеть ремонт авун патал федеральный бюджетдай 17, Дагъустан Республикадин хуьруьн майишатдин министерстводайни 1,3 миллион манат пул чара авунва.
Санлай къачурла, райондин руководстводи дигидай целди таъминарунин рекьяй са йисан, йисни зуран къене авунвай кIвалахар виликдай 20 йисан къене авур кIвалахриз барабар я.
«Сардархуьр—ДаркIуш къазмаяр» водоводдихъни дигидай целди таъминарунин рекьяй еке метлеб авайдини рикIел хкайтIа жеда. Ам кардик акатайла дигидай цин месэла гьялна саки куьтягь жеда.
Гила чун кьвед лагьай – хуьруьн майишатдин продукция гьасилзавай карханайриз техникадин рекьяй къуллугъдай кархана тешкилуникай рахан. Виликан совхозринни колхозрин чкадал эхиримжи йисара цIийи жуьредин карханаяр арадал атана. Абурун материально-технический база зайиф я, бязи карханайрихъ техника ерли авач. Гьа и кар фикирда кьуна, хуьруьн майишат вилик тухунин программадик цIийи кархана – машинно-технологический станция (МТС) тешкилун кутуна. И кардин патахъай теклиф гъайидини Имам Музамудинович я. Им менфятлу, метлеб авай кIвалах я. МТС-рин менфятлувал халкьдиз колхозар тешкил хьайи ва советрин гуьгъуьнин йисара акунай.
«Рычал-су» ООО-дин куьмекдалди районда МТС тешкилнава. Кьилдин ксарин инвестицияр желб авуналди, адан материально-технический база къвердавай артух жезва.
Вилик финин рекьяй МТС-дихъни вичин программа ава. Техникадин кьадар артухарда. Райондин карханайра техникадалди ийизвай кIвалахар тамамарунилай гъейри, станциядин техникади маса районрин карханайризни куьмекар гуда.
МТС-диз лизингдай 20 млн. манатдин къимет авай техника къачун патал РД-дин хуьруьн майишатдин министерстводиз заявка ганва. И рекьяй «Росагролизинг» ОАО-дихъ галазни меслятар кьиле тухузва.
Гележегда станциядиз махсус техника – экскаваторар, автогрейдерар, чил эгъуьндай ва маса техникани хкида. Яни, МТС гзаф хилерин, са шумуд рекьяй кIвалах тухудай мумкинвилер, 100 млн. манатдилай виниз уставной капитал авай карханадиз элкъведа.
Ихьтин са кардикайни лугьуз кIанзава. МТС-дихъ зонайра, мисал яз, «Зардиян» участокда, КIварчагъ дереда, вичин филиалар, яни гьа зонайра тухузвай кIвалахриз лазим къвезвай техника авай мехпаркар жеда.
- Аквазвайвал, хуьруьн майишатдин хиле районда гъиле гзаф кIвалахар кьунва. Гьар гьи кIвалах кьуртIани, пулунин еке такьатар герек къвезва. Гъиле кьур вири кIвалахар кьилиз акъудун патал пул бес жедани?
- Райондин руководстводи хуьруьн майишат вилик тухуниз пулунин такьатралди куьмек гузвайдакай за винидихъ лагьанай. Районда инвестиционный программа ава. Амни алай аямдин истемишунрихъ галаз кьадайвал туькIуьрнава.
Исятдани чахъ менфят къачун тийизвай чилер, эцигна, мал-къара авачиз баябан тир МТФ-рин дараматар гзаф ава. Абур ишлемишун, кардик кутун чарасуз я.
Мадни, чахъ патарал яшамиш жезвай агьваллу районэгьлиярни гзаф ава. Райондин экономика мягькемарунал, хуьруьн майишат вилик тухунал гьахьтин инсанар желбзава.
Ида вичин хъсан нетижани гузва. ИкI, са шумуд йисан вилик, кьилдин касдин инвестицияр желб авуналди, районда «Зардиян» ООО тешкилна. Къе ам районда кIвенкIвечи карханайрикай сад я.
Гьа и къайдада «КIварчагъ дере» ООО-ни тешкилнава. Ана 115 гектарда цIийи уьзуьмлухар кутада. Чун винидихъ вичикай рахай МТС-дай аниз гужлу «Т-170» маркадин 2 трактор фенва, са куьруь вахтунда ада 55 гектарда плантаж къарагъарнава.
Уьзуьмлухар кутун патал проектдинни сметадин документация гьазурнава. Адан бинедаллаз 55 гектарда алай йисуз, 60 гектарда къведай йисуз уьзуьмлухар кутада.
КIварчагърин чехирар хкуддай заводни акъвазна гзаф йисар я. Ана авай техника, тадаракарни куьгьне хьанва, чIехи пай ишлемишдай къайдада амач. Заводни кIвачел ахкьалдарда, аниз цIийи тадаракар хкида.
Ишлемишиз вахкайла, заводди сезондин вахтунда 5-6 агъзур тонн ципицIар кьабулда.
И кIвалахрин инвесторни Москвада авай чи районэгьли я. И рекьериз ада 105 миллион манат пул эцигнава.
Район абад, агьалийрин яшайишдин ва дуланажагъдин шартIар хъсан хьун, хуьруьн майишат вилик тухун патал чпин пулунин такьатар серфзавай жумарт рухваяр чахъ мадни ава. Чи са районэгьлиди ДаркIуш къазмайрин участокда 100 гектарда цIийи уьзуьмлухар кутада. 85 гектарда уьзуьмлухар кутун патал проектдинни сметадин документация гьазурнава.
Ихьтин мисалар мадни гъиз жеда. Са гафуналди, чахъ, инвесторар желб авуналди, чиликай тамамвилелди менфят къачудай фикир ава. Им гележег авай рехъни я.
- Къенин гуьруьшмиш хьуникай менфят къачуна, гьуьрметлу Мегьамедзагьид Мегьамедсадикьович, заз Куь вилик са шумуд суал мад эцигиз кIанзавай. Са карханадин руководителди заз лагьайвал, азаррин аксина багълариз ягъай дарманри са менфятни ганач. Яни хкай дарманар вахт алатнавайбур хьана. Ихьтин чIуру кIвалахрин вилик пад ни кьун лазим я?
- Суал гьахълуди я. Хкизвай дарманар, химикатар чIурубур, менфят гун тийизвайбур жезвайдан гьакъиндай арза-ферзе ийиз пешекарар чи патавни къвезва. И кардикай райондин руководстводизни хабар ава. И татугайвал арадай акъудун патал районда масанрай хкизвай ядохимикатрин, дарманрин, миянардай шейэрин еридал гуьзчивалдай, яни хкай дарманрин, химикатрин дуьзвилин патахъай жаваб гудай са кархана-къурулуш тешкилда.
- Эхиримжи вахтара районда цIийи багълар, уьзуьмлухар кутазвай лежбервилинни фермервилин майишатрин, арендаторрин кьадар артух жезва. Абуруз гьукуматдин, райондин руководстводин патай гьихътин куьмек ава?
- ЦIийи багълар, уьзуьмлухар кутазвайбуруз Гьукуматди пулунин такьатралди, къелемралди, чубукралди куьмекар гузва. Хуьруьн майишатдин управленидин куьмекдалди районда «Рассвет» тIвар алаз хуьруьн майишатдин потребительский кооператив (СПоК) тешкилнава. ЦIийи багълар кутунвай КФХ-ривай, ЛПХ-ривай, арендаторривай, УСХ-диз атана, «Рассвет» СПоК-дин куьмекдалди гьукуматдин патай гузвай субсидияр ва маса куьмекарни къачуз жеда. Мисал яз, цIийи багълар ва питомникар кутунвайбуруз 30000, бегьердал атун тавунвай жегьил багъларихъ гелкъуьнин кIвалахрай 4000 манат пул къачуз жеда.
Мадни, 200 гектарда ва адалай виниз майданра багълар кутаз кIанзавай фермервилин майишатриз, арендаторриз, РД-дин хуьруьн майишатдин министерстводихъ галаз меслят авуна, проектдинни сметадин документация чна чи управленидин патай гьазурзава.
Чил гьазурнавай, зулухъай багъ лар кутаз кIанзавайбурузни чна куьмекар гузва.
- Мегьамедзагьид Мегьамедсадикьович, чи суалриз тамам жавабар гунай Квез чухсагъул.
- Куьнни сагърай.