Къадим лезги чилин гуьзел пипIерикай сад тир СтIал Сулейманан тIвар алай чи район неинки чIехи шаирралди, алимралди, муаллимралди, зегьмет кIани халкьаралди, гьакI надир имаратралди, гурлу вацIаралди, къайи булахралди, тIебиатдин са жерге маса гуьзелвилералди ва безекралди машгьур я. Ихьтин, вичин къимет авачир хьтин, чи халкьдиз ганвай тIебиатдин багьа хазинайрикай сад «Кпул ятар» лугьудай чка я.
400 йисалай виниз я и булахар алай чкадал чи ва къунши районрай инсанар къвез, чеб жуьреба-жуьре начагъвилерикай сагъар хъийиз. А булахар хкатзавай чкадал алай гзаф йисарин мегъуьн, къавахдин, хъархъун ва маса гужлу, кьакьан сур тарар авай тамун чка акурла гьар сада вич лезгийрин къадим са махуниз гьахьайди хьиз гьисс ийида. Гьакъикъатдани, фадлай пак чка яз гьисабзавай и булахрикай кпулар, мазула ва бязи маса начагъвилер сагъар хъувунин жигьетдай абурун менфятлувиликай хейлин риваятар, хкетарни ава. Чиликай хкатзавай 32 булахдин чешмейрикай 2 радон квайбур я. И карни себеб яз чи халкьдин гележегдикай и пак чкадин кьисметдикай фикирзавай къадирлу рухвайри анал 1995-йисуз «Кпул ятар» санаторий-профилакторий кардик кутуна.
И йикъара чун и санаториядиз мугьман хьана ва анин кьилин духтур Альдеров Альдер Сиражудиновичахъ галаз гуьруьшмиш хьана, адавай санаторий арадал атуникай, ана кIвалах тешкилнавай гьалдикай, гележегдин планрикай ва и жигьетдай кьабулзавай серенжемрикай лугьун тIалабна.
Агъадихъ чна адан суьгьбет гузва.
-Кпул ятарикай халкьди менфят къачун ва а чка хуьн патал анал сагъламвал мягькемардай профи-лакторий эцигунин фикир сифте хайи халкь патал вичелай гуьгъуьниз са жерге баркаллу крар тур зи регьметлу бубадин кьилиз атана (женнетдин нур къурай вичин суруз).
«Калининский» совхоздин директор яз ада «Кпул ятарин» кьилихъ галай чкадал совхоздин рабочийри ял ягъун ва чпин сагъламвал мягькемарун патал 1968-йисуз профилакториядин дараматдин хандакIар ягъиз туна. Советрин гьукуматдин девирда, Вирисоюздин метлеб авай здравницаяр, курортар ва санаторияр, анриз ял ягъиз фидай мумкинвилер гзаф хьуниз килигна, и месэладиз а вахтара чкайрал са артух фикир гузвачир. Эхир а дарамат совхоздин къуллугъчияр, пешекарар патал ишлемишдайвал хьана. Совхоздин такьатрин гьисабдай анал 8 квартирадин яшайишдин кIвал арадал атана.
За ДГМИ-дин педиатрический факультетдин эхиримжи курсуна кIелзавайла 1992-йисуз зи буба регьметдиз фена. Илимдин рекьяй кIелун давамардай хъсан мумкин-вилер авайтIани за бубади гъиле кьур баркаллу кар давамарун кьетIна. 1994-йисуз ардинатурани куьтягьайдалай гуьгъуьниз за «Кпул ятар» санаторий-профилакторий кардик кутун патал а дарамат кирида къачуна. И жигьетдай сифте са бязи инсанрин арада жуьреба-жуьре ихтилатарни хьана. Амма хуьруьн сходдин умуми собранидал хуьруьнвийри, вирида сад хьиз сесер гуналди, гъиле кьур и кардин тереф хвена.
Мумкинвиликай менфят къачу-налди, гележег рикIеваз и кардин тереф хвейи ва зун и кIвалах кьилиз акъудун патал руьгьламишай хуьруьн вири жемятдиз заз мад сеферда чухсагъул лугьуз кIанзава.
И кар кьилиз акъудун патал гьикьван четинвилер хьанатIани къе анаг акур гьар са касдин рикI шад гьиссерив ацIузва, адак дамах акатзава.
Чи санаторий 1995-йисуз кардик акатна. Сифтедай ана кIвалах гатун сезондин 3 вацра кьиле тухузвай. 2002-йисалай инихъ ана кIвалах йисан вири вахтунда тешкилнава. Са йисан къене ина 500-600 касди чпин сагъламвал мягькемарзава. Чи санаториядиз Россиядин гьар пипIерай, иллаки Махачкъаладай, гзаф инсанар къвезва. Абурун къуллугъда медицинадин гьар хилерай пешекарар тир тежрибалу духтурар, юкьван медработникар, технический работникар – вири санлай 23 кас акъвазнава.
Санаториядихъ 2 ва 3 касдиз ксудай чкаяр авай яшайишдин чIехи дарамат, столовой, ял ядай, сагъламвал ахтармишдай ва талукь процедураяр кьиле тухудай кабинетар, ваннаяр ва герек тир маса чкаяр, талукь шартIар ава. Вири и кIвалахар, масаниз фин тавуна, гьа кьилин корпусда кьиле тухуни аниз къвезвайбур патал еке къулайвал яратмишзава. И кардилай абур гзаф рази я. Начагъбур суткадин вири вахтунда медработникрин гуьзчивилик ква. Ина экологиядин рекьяй михьи, халисан продуктрикай гьазурнавай диетический хуьрекар суткада 4 сеферда гузва.
«Кпул ятар» санаторияда асул гьисабдалди, опорно-двигательный аппаратдин, нервийрин, рикIин къурулушрин, урологиядин, гинекологиядин ва маса уьзуьррихъ галаз алакъалу тир начагъвилер сагъар хъийизва. Чна начагъбур сагъар хъувун патал гьакI радоновый ваннайрикай, грязолеченидикай, нафталинолеченидикай, озонотерапиядикай, физиотера-пиядикай, мануальный терапиядикай, медикаментозный терапиядикай, вибротракциядикай, ЛФК-дикай ва са шумуд жуьредин массаждикайни менфят къачузва.
Чахъ гележегда санаториядин сергьят гегьеншардай ва аниз къвезвайбурун кьадар хейлин артухардай, адан бинедаллаз «Кпул ятарин» сергьятда чи гележегдин несилар патал ядигар яз ял ядай ва сагъламвал мягькемардай гегьенш центр тешкилдай, и кардал инвес-тицияр, чи халкьдин гележегдикай фикирзавай намуслу инвесторар желб ийидай ният ава. Са шакни алачиз, и карди цIийи кIвалахдай чкаяр арадал гъуниз, райондин экономика хкажуниз куьмекда.
Заз жуван коллективдин, вири районэгьлийрин тIварунихъай и кардин тереф кIевелай хуьзвай ва ам вилик тухун патал вичелай алакьдай вири жуьредин куьмекар гузвай муниципальный райондин Кьил Имам Музамудинович Яралиеваз еке чухсагъул лугьуз кIанзава. Адан куьмекни галаз чна и кIвалахар кьилиз акъудун патал инвестицияр кардик кутунин мураддалди инвесторвиле чи баркаллу районэгьли, уьлкведа машгьур карчи, Красноярский крайдин эцигунардайбурун Союзрин Ассоциациядин Президент Абасов Разим Магьарамович хкянава. И месэладин гьакъиндай ада икI лагьана: «- Зун райондиз инвестицияр гваз жуван хийирдиз са вуч ятIани къачун патал ваъ, зи халкьдиз, жувалай гуьгъуьниз къвезмай несилриз са баркаллу кIвалах, са ядигар тун патал хквезва. Аквада квез алай вахтунда менфятсуз гьакI гадарнавай и санаториядин патав гвай багълар инсанри ял ядай, чпин сагъламвал мягькемардай гьихьтин гуьзел чкадиз элкъведатIа...»
Гьакъикъатдани, талукь тир къуллугъри ахтармишунар авурла, малум хьайивал, чи санаториядин кьилихъ галай кирида вуганвай багълариз вахт-вахтунда ятар тагунин, кьурагьвилерин нетижада «Кпул-ятарин» чешмейра цин кьадарни тIимил жезва. И кар фикирдиз къачуна, и машгьур булахар хуьн патал, райондин руководстводин куьмекни галаз, чна меслятдивди хейлин арендаторривай чи санаториядин патарихъ галай 50 гектар чил райондин менфятдиз вахчунва. Ана инвестицийрин такьатрин гьисабдай санаториядин алава ял ядай ва сагъламвал мягькемардай чкаяр туькIуьрда, чилик ламувал хуьн патал талукь тарар акIурна, тамун зулар кутада ва маса аваданламишунин кIвалахар кьиле тухуда.
Умудзава, и хъсан кардик чпин пай кутадай маса юлдашарни майдандиз экъечIда.
Чаз тIебиатди ганвай «Кпул ятар», «Рычал-яд» хьтин ва маса багьа ядигарар хуьниз ва абур гележегдин несилрал агакьаруниз чун гьар сад мажбур я. Иншаллагь!