СтIал Сулейман-Дагъустандин халкьдин шаир, ХХ-асирдин Гомер, гуьзел жавагьиррин устад, арифдар, камаллу инсан. Адакай, адан са чIавузни рекьин тийидай эсеррикай гзаф кхьенва, гзаф лагьанва. ЯтIани тIимил я. Зун инанмиш я: къвезмай 50-100 йисарани мадни гзаф кхьин хъийида- артух жедач. Гьакъикъатдани, СтIал Сулейман халкьдин такабурлу Шалбуз дагъ, гурлу Самур вацI я.
«… Сулеймана яратмишзавай хьтин поэзиядин жавагьирар арадиз гъиз алакьзавай инсанар хуьх!» - лагьанай Максим Горькийди. Халкьди хуьнни ийизва.
Жуван къенин макъалада зун СтIал Сулейманан зурбавал, камаллувал, гуьзел жавагьирар яратмишунин рекьяй адахъ авай устадвал къалуриз (и кар чIехи алимри, писателри, шаирри авунватIани) алахъда.
1. «Шаирдиз шаир ванцелай чир жеда».
СтIал Сулейман чаз, сифтени-сифте, зурба шаир яз чида. Сулеймана вичин вахтунда туькIуьрай шииррин метлеблувал алай аямда генани артух жезва. Адан эсерар мад ва мад кIел хъувурла, чун къвердавай гзаф инанмиш жезва хьи, адакай гьакъикъи халкьдин шаир вичиз ганвай тIварарини наградайри авунач, зегьметчи халкьдиз къуллугъ авуналди, халкьдин руьгь чиз адан фикирар ва умудар викIегьдиз къалуруналди, адан гележег шаирдин вилерай акуналди къазамишна. Сулейманан поэзиядин адетдинвиле ва гуьзелвиле хайи чилин ва халкьдин умудни, элкъвена вич юкьва тунвай гьакъикъатдин ширинвилер – цурувилерни, инсандин эхир авачир бушлухарни ава.
СтIал Сулеймана, квекай ва я никай кIандатIани хьуй, анжах шиир хьурай лагьана теснифзавачир.
Гьар шаирдин вичин буржи:
Дуьз гафар жагъурна кIанда,-
кхьенай СтIал Сулеймана.
Мадни, шиирар кхьиникай ихтилат кватайла, СтIал Сулеймана лагьанай: «-За фикирзава хьи, кхьиз вуч хьайитIани жеда, амма а вахтунда рикI кудач, патар-патар жедач. Мани туькIуьриз кIан хьайила, за вири гадарзава. Эгер чуьлда аватIа – кIвалахни акъвазарзава, манидив эгечIзава. Гьасятда къуншийризни эверзава: ша, яб це, мани арадиз акъатнава!»
СтIал Сулейман зурба шаир тирди къалурзавай ихьтин мисални гъин. Са сеферда шаирдиз Москвадай писателринни шаиррин десте мугьман хьанай. Сулеймана абурувай шиирар кIелун тIалабна. Сада лагьана: «Сулейман, урус чIал течизвай вун абурун гъавурда акьач эхир».
Сулеймана и гафар лагьайдан дуьзенавили мягьтеларнавай тегьерда мили хъверна ва чуьнгуьрдин симерихъ тезенаг геляна жаваб гана:
- Шаирдиз шаир ванцелай чир жеда!
Ибур, дугъриданни, вичиз тIебиатди шииратдин алемдикай еке пай ганвай шаирди, камаллу инсанди лагьай гафар тир.
Зурба шаир тиртIани, СтIал Сулейман дамах гвачир, вич вине кьан тийидай инсан тир. ИкI, Москвадиз фидайла, инсанри лугьуз хьанай: «Сулейман, вуна куьгьне шаламар хутIун, гарданда галстук тур, костюм къачу. Аллагьдиз шукур, пулуникай ваз дарвал авач».
Сулеймана абуруз лагьанай: «За гьич садрани костюм алукIдач, зун жуван куьгьне, серкин ни галай чухвадин къене амукьда – зи къуншийрални алай хьтин чухвадин. Ам алаз зи гъавурда халкь хъсан акьада».
2. «Зи играми, куьгьне дуст Сулейман».
Виридаз малум я хьи, СтIал Сулейманан ва писатель, шаир, таржумачи Эфенди Капиеван арада дуствилин ва яратмишунрин рекьяй сих алакъаяр авай. СтIал Сулейманан шиирар дуьньядин ва чи уьлкведин, республикадин гзаф чIалариз таржума авунва. И рекье Э. Капиева хейлин йисара бегьерлудаказ зегьмет чIугуна.
Лагьана кIанда хьи, Эфенди Капиева СтIал Сулейманан шиирар урус ва маса чIалариз таржума авунилай гъейри, адакай рикIел хкунар, очеркар, макъалаяр кхьена, чIехи шаирдин уьмуьр ва яратмишунар ахтармишуник, ктабар туькIуьруник вичин пай кутуна.
Э. Капиева СтIал Сулейманалай чешне къачуна, яни ам прототип яз, «Шаир» тIвар алай ктабни яратмишна. 1944-йисуз чапдай акъатай «Шаир» ктабда центральный пресса патал Капиева Сулейманакай кхьей са шумуд очеркни гьатнай.
Таржумайрин гьакъиндай Эфенди Капиева кхьенай: «За СтIал Сулейманан шиирар гьакI гафба-гаф таржума ийизвачир. За абур автордин вичин къастунихъ, кIанивилихъ ва къилихрихъ галаз кьадайвал туькIуьр хъийизвай. Сулеймана вичи лугьуз хьайивал, за рецензентдин ва меслятчидин кIвалах тамамарзавай, и жигьетдай зун шаирдин шакIурт тир».
СтIал Сулейман гьихьтин инсан, шаир ятIа, Эфенди Капиеваз чир тахьана, мад низ чир хьурай?! ХХ-асирдин Гомераз адан таржумачиди гьихьтин къимет гузватIа, Эфенди Капиеван дневникрай къачунвай келимайрай чир жезва. Гьавиляй газет кIелзавайбурун фикирдиз са шумуд мисал гъиз кIанзава:
«- Сулейман дайи, вуна вири ви чIалар рикIел хуьзвани?
- Эгер за жуваз, абур рикIел хвена кIанда, лагьайтIа, шиирар зи рикIел 30-40 йисузни аламукьда…».
Маса мисал:
«- Ажеб хъсан хьана зун кьуьзуь кьилихъ машгьур хьана, жегьилзамаз ваъ. Агъайнивал хуьн патал жегьилдиз зурба акьул ва сабур кIанда».
«-Хци затIар: нажах, дергес, мукал фад къуьруь жедай алатар я. Абур вахт-вахтунда куьнуьдал хци авуна кIанда. Зи куьнуь-уьмуьр я. Ада зун датIана хци ийизвайвиляй, зун муьрхъуь кьунвач (чи писателрин яратмишунарни гьамиша чукIул хьиз хци хьана кIанда)…».
«СтIал Сулейманан ктабар къачуна гьи чин кIандатIани ачуха, квез анай къайгъусуз, зегьемвал квачир гьич са цIарни жагъидач. Шаирдин рикI диде-Ватандихъ ялвар авун я…»
Э. Капиева СтIал Сулейманан яратмишунри советрин девирда цуьк ахъаюникай, адан эсеррин ватанпересвиликайни кхьизва: «Гила СтIал Сулейман патал Ватандин сергьятар мадни гегьенш хьанва. Гила Ватан са гъвечIи хуьр ваъ, са Дагъустан ваъ, ада вичи лагьанвайвал, «дуьнья ругуд пай тир еке» вири Советрин Союз я…»
Аквазвайвал, Эфенди Капиеваз СтIал Сулейман гзаф кIандай, ам чIехи шаирдин бажарагълувилел, алакьунрал гьейран тир. И кIанивал ада вичин уьмуьрдин эхирдалди хвенай. СтIал Сулейман кечмиш хьунин гьакъиндай хабар агакьайла, Москвада «ХХ асирдин Гомеран» цIийиз акъатай ктабдал Э. Капиева кхьенай: «Зи играми, куьгьне дуст Сулейман!... Вун рикIел хуьниз лайихлуди хьун патал зун алахъда. Заз вун себеб яз жуван халкь чир хьана ва ви эхиримжи юкъуз зун вавай икьван яргъа хьуни, завай вун эхиримжи сеферда рекье хутаз тахьуни зун кьадарсуз гъамлу авуна».
Эхь, гьа ихьтин къимет ганай СтIал Сулейман лап мукьувай чизвай Эфенди Капиева чи чIехи шаирдиз.
3. «Эй, Сулейман, мецел зирек…»
СтIал Сулеймана кесибрал гьалтзавай четинвилерикай, агъавалзавай чиновникар, фекьияр, судьяяр, кавхаяр негьзавай, цIийи уьмуьр тебрикзавай, дишегьлидин тарифзавай, халкьдин яшайиш къалурзавай шиирар кхьизвай. Гьа са вахтунда, адан яратмишунра несигьатдин шииррини кьетIен чка кьазвай. Зурба шаирди-камаллу инсанди вичин хуьруьнвийриз, ватанэгьлийриз уьмуьрдин, инсанвилин тарсар гузва. СтIал Сулейманаз инсанар мичIивиляй, авамвиляй акъудиз кIанзава.
Сулейманан несигьатдин чIалара гьалтзавай образар умумибур я. Мад са кьетIенвал ава: шаирди вичин эсерра устадвилелди айгьам ишлемишзава. Пуд лагьай кьетIенвал адакай ибарат я хьи, несигьатдин чIалара дуьньядин гьалар, инсанрин алакъаяр дериндай аннамишнава. Несигьатдин чIаларин арада «Гьарда вичикай хан ийида» шиир кьетIенди я. Ана рикI чIуру инсандин образ ганва:
Фагьумна за: гьарда вичел,
ТIвар эцигна хан ийида:
Акьуллудаз тагуз мажал,
Кьилди са дуван ийида.
Бейхабар яз вич-вичикай,
Гъер кIвахьна физвай сивикай,
Гьар ахмакьди са чIарчIикай,
Лап яцIу чукьван ийида.
СтIал Сулейманаз чиркин хесетрин, чIуру амалрин, гафунин иесивал тийидай, кьама ялар авай инсанар такIан я. Гьавиляй шаирди несигьатдин чIалара датIана тагькимарзава хьи, чIуру, нагьакьан хесетри, халкьдиз акси крари инсан виляй вегьезва, ам алчахарзава. Гьа са вахтунда шииррай СтIал Сулейманан вичин ахлакьдин, акьулдин чIехивални малум жезва:
Иблисдиз къунши жедалди,
Пис кардиз къарши жедалди,
Келлегуьз къучи жедалди,
Дугъри факъирвал хъсан я.-
кхьизва ада «Итимвал хъсан я» шиирда.
Гьа ихьтин фикир СтIал Сулеймана «Хъсан туш» шиирдани лугьузва:
Инсандин рикI тараллай цуьк
Хьтин затI я – гьахьтин назик.
Жув виниз кьаз, масад эксик
Акьулди кьатIун хъсан туш.
Вичин девирда СтIал Сулейманаз гьахъсузвилер, чIуру кIвалахар, намерд инсанар гзаф акуна. Вич гьамиша инсанвилин чешне яз хьайи шаирдиз гьахъсузвилин къуватар барбатI хьана, адалатлувал гъалиб жедайди якъин тир. Хъсан гележегдихъ умудлу тир СтIал Сулеймана «Бендедин рикI тахьуй тешвиш» шиирда кхьенай:
Эй, Сулейман, мецел зирек,
Буржи я гьакI хьунухь герек,
Са къуз вазни аквада экв,
Гьамиша мичIиз амукьдач.
Амай шиирар хьиз, СтIал Сулейманан несигьатдин шиирарни дерин мана-метлебдив ацIанва. Абуру къенин девирдани инсанриз адалатлувилин рехъ, дуьз меслят къалурзава.
4. Сулеймана лагьанай…
Гьакъикъатдани, Дагъустандин халкьдин шаир, ХХ-асирдин Гомер СтIал Сулейман гафунин зурба устад, арифдар инсан, гуьзел чIаларалди, таъсирдай гафаралди инсанриз уьмуьрдин тарсар гайи несигьатчи хьанай. Сулеймана вичин вахтунда туькIуьрай шииррин метлеблувал, ада лагьай несигьатдин гафарин таъсирлувал алай аямдани артух жезва. ЧIехи шаирдин тарсар рикIелай алатдайбур туш.
СтIал Сулейманахъ, несигьатдин чIалар хьиз, несигьатдин келимаяр-гафарни гзаф ава. ИкI, ада лугьудай:
«Кутуг тавунвай чкадал хуш текъведай гуьжетрик кьил кутамир».
«ЧIулав шуьшеди нур гудач».
«Чира жуван дустни душман – гьар кткайдахъ галаз фимир».
«Къулайсуз чилел лацу фу битмишариз жедач».
«Заргардин кIавузардал куьтен гатаз жедайди туш».
«Лувар тахьанмаз, къурал хкадармир».
Темпелрикай СтIал Сулеймана лугьудай: «Пуд йиса авайла ам зайиф барцIак я, чIехи хьайила – кьуьзек: бес ада кIвалах мус авурай?».
Сулеймана рикI алаз ихьтин мисални тикрардай: «Са гъилив кьве хали кьаз жедач?».
СтIал Сулеймана вичикай авур ихтилатдай: «Шаирдивай, эгер ам мейит туштIа, кисна акъвазиз жедач. Адак вичиз кIанзни-такIанзни чIуру карди къалабулух, хъсан карди шадвал кутада, амай дуьньядикай вичин мани чуьнуьхна тек вич патал ам хуьз шаирдивай жедач. Шаир – им кIерецдин тар я. Адан кIукIни-кIуквал са кIерец хьайитIани аламай кьван, инсанри адаз лашар яда».
Эхь, СтIал Сулейманан камаллу гафарин, несигьатрин мана къени квахьнавач, акси яз, артух хьанва. Халкьдин шаирдин бажарагъдин зурбавал гьа идакай ибарат я.