2003-йисан 10-июлдиз Дагъустан Республикадин Конституционный Собраниди тарихда сад тир государствода тупламиш хьанвай, гзаф миллетрин векилрикай ибарат Дагъус¬тандин халкьди, Дагъустандин садвал, гражданрин арада меслятвал хуьнин патахъай жавабдарвал аннамишуналди, социальный жигьетдай гьахълувилин демократиядин ва адалатлу государстводин эрзиманрин тереф хуьзвайди къалуруналди, вири инсаниятдиз талукь ивиррихъ ва международный праводин нормай-рихъ, инсандинни гражданиндин ихтияррихъ ва азадвилерихъ артуханвал авайди гьисаба кьуналди, халкьдихъ барабар ихтиярар хьунин ва абуру чпин кьадар-кьисмет чпи тайинарунин вирида гьисаба кьунвай принципрал бинеламиш хьуналди, вири дагъустанвияр азаддаказ вилик фин патал къулай шартIар яратмишуниз чалишмиш хьуналди, ЦIийи Конституция кьабулна ва ам Дагъустан Республика¬дин Дибдин Закон яз малумарна.
Дагъустан Республикадин ЦIийи Конституция вичин метлебдал гьалтайла-им 1994-йисан Кон-ституция мадни вилик тухун ва хъсанарун я. Гьавиляй гележегдани 26-июль Кон¬ституция кьабулай югъ яз, Дагъус¬тан Республикадин югъ, Дагъустан¬дин халкьдин милли сувар яз амукьна.
Малум тирвал, 15 йисан идалай вилик -1994-йисуз сад лагьай Конституционный Собранидал Дагъустан Республикадин Конститу¬ция кьабулнай. Ана гзаф миллетрин векилрикай ибарат Дагъустандин халкьдин государ-ственность вилик тухунин карда цIийи чин ачухна, республика демократвилелди вилик финин рекьел элячIун лишанламишна. Ада уьлкве тарихда обще¬ственный жигьетдай вилик финин карда ва государстводин политичес¬кий къурулушда хьанвай дибдин дегишвилер къалурна, Конституциядик адалатлу государство, гражданвилин общество, хсусиятдин гзаф кьадар жуьреяр кардик хьун хьтин демократиядин вирида гьисаба кьун¬вай асул дибдин принципар акатна, ада инсандин ихтиярарни азадвилер кьилин ивир яз малумарна. Ада Дагъустандин халкьди тарихда хкянавай рехъ чIуриз тежерди тирди ва адахъ Россиядин гзаф сад тир пайи-паяр ийиз тежер Дагъустан хуьнин мягькем къаст авайди къалурна.
Чи рикIел аламайвал, гьа Консти¬туция туькIуьрдай вахтунда виридалайни еке гьуьжетар арадал гъайи принципиальный месэ-лайрикай сад республикадин вири халкьди сесер гана хкядай кьилин къуллугъ тайинаруниз талукь месэла тир. Республикада Президентдин власть тешкилуниз дагъустанвияр ачухдаказ акси экъечIнай ва Дагъустандин халкьарин 14 векилдикай ибарат тир коллег-иальный орган -Дагъустан Рес¬публикадин Государстводин Совет тешкилнай.
Дагъустан Республикадин Консти¬туция кьабулайдалай гуьгъуьниз алатнавай 15 йис, тарихдин уьлчмеяр гваз эгечIайтIа, еке вахт туш. Амма кьиле фейи кьван вакъиайрин кьадардал гьалтайла гьа девирда Дагъустандин обществодин уьмуьрда кьетIен чка кьуна. А девир Дагъ¬устан патал чIехи ва дурумлу кIвалах тухвай девир я. Алатнавай йисара республикади демократвилин дегишвилер кьиле тухунин, государстводин властдин система мягькемарунин ва экономикада реформаяр тухунин, чкадин самоуп¬равление, обществодин уьмуьр теш¬килунин демократвилин бинеяр ви¬лик тухунин рекье еке кам къачуна.
Конституциядал асаслу яз Дагъустандин государственностдин правовой бинеяр арадал гъана, Законар акъуддай, исполнительный ва суддин власть кьилди-кьилди чара авунин принцип уьмуьрдиз кечирмишна. И йисара социальный, экономикадин жигьетдай гьалар мягь¬кемарунин, республикада произ-водстводин ва социальный, культурадин метлеб авай объектар эцигунин, здравоохранение, обра-зование, илим, культура ва Дагъустандин обществодин руьгьдин уьмуьрдин маса хилер вилик тухунин жигьетдай чIехи серенжемар кьабулна.
Конституция кьабулайдалай инихъ са акьван вахт алатнавачтIани, адак дегишвилер кухтадай чарасузвал арадал атана. Федераль¬ный центрди Россиядин Федерациядин зако-нодательство мадни хъсанарунин, сад тир правовой майдан аваз хьун таъминарунин жигьетдай къачур камар Россиядин государствен¬ность мягькемарунин везифаяр кьилиз акъудунин кар алай терефрикай сад я.
И барадай чи республикадани бегьем чIехи кIвалах тухванва. Рес¬публикада кьабулай нормативный правовой актара Россиядин Федерациядин Конституциядин ва феде¬ральный законодательстводин истемишунар аквадай хьтин тегьерда чIурнавачир. Амма са бязи право¬вой актара дегишвилер кухтуна кIанзавай. Дагъустан Республикадин нор-мативный правовой актара аваз хьайи федеральный законода-тельстводихъ галаз кьун тавунар алай вахтунда асул гьисабдай арадай акъуднава.
Малум тирвал, «Россиядин Федерацияда гражданриз сечкийрин ре¬кье авай ихтияррин ва абуруз референдумда иштирак авун патал авай ихтиярдин асул заминвилерин гьакъиндай» Федеральный Закондин нормайрал асаслу яз, республикани вичин законодательствода законар акъуддай (векилвалдай) государ¬стводин властдин орган тешкилунин къайда гьихьтинди ятIа, къалуруниз мажбур я. Гьа къайдадал асаслу яз парламентда депутатрин мандатар сечкидин партийный списокрин арада пайда.
Дагъустан Республикадин Конституциядиз килиг хъувун тавунмаз федеральный законода-тельстводал асаслу яз ДР-дин Халкьдин Собра¬ние тешкилунин къайда дегишриз жезвачир, вучиз лагьайтIа, Халкьдин Собранидин цIийи къурулуш ара¬дал гъидайла, депутатар партийный списокрай хкяна кIанзавай, идани ДР-дин Кон¬ституциядин сад лагьай кьилин редакциядик дегишвилер кутун истемишзавай.
Гележегдин парламентдин кьадардин составдикай лагьайт1а, депутатвилин 72 мандат, партий¬ный списокрай хкязава.
Дагъустан Республикадин цIийи Конституцияди демократиядин асул дибдин принципар мадни гзаф мягькемарзава, ам Россиядин государственность мягькемарунин рекьихъ галаз кьазва, ада Россия¬дин Федерациядин сад тир право¬вой майдандин сергьятра аваз яшамиш хьунин ва вилик финин барадай дагъустанвийрихъ авай къаст къалурзава.
Дагъустан Республикадин цIийи Конституция кьабулуни демократия, гражданрин консти¬туционный ихтиярар ва азадвилер мадни гегьеншаруниз, вилик финин алай девирда дагъустанвийрин вилик акъвазнавай жа¬вабдар везифаяр агалкьунралди кьилиз акъудуниз, обществода ислягьвал ва меслятвал, Россия¬дин Федерациядин вири халкьарихъ галаз Дагъустандин гзаф миллетрин векилрикай ибарат халкьдин садвал ва тупламишвал мягькемаруниз куьмек гузва.