Вири халкьдин сувар

Ихтилат халкь, миллет са маса миллетдилай ва адан государстводилай аслу тахьуникай, и халкьдихъ ва я миллетдихъ вичин къене ва къецепатан месэлаяр садалайни аслу тушиз, вичиз хъсан аквазвай тегьерда, амма гьа са вахтунда маса халкьариз зарар тежервал, абурун ихтиярни чIур тийиз, вири паталди тестикьарнавай международный къанунрал асаслу яз гьялдай мумкинвилер хьуникай физва.
Вири квелай башламиш хьана лагьайтIа, гьеле 1990- йисан 12- июндиз РСФСР- дин халкьдин депутатрин съезддин пакаман заседанидал, гьар сада вичин тIварни къалурна, сесер гун патал государстводин аслу туширвилин гьакъиндай Декларация эцигна. Ам лап чIехи пай депутатри сесер гуналди кьабулнай. Винидихъ чна вичикай лагьай заседанида иштирак авур 939 депутатдикай 907 касди а Деклорация патал, 13 касди адаз акси яз сесер гана, 9 касди хвена.
А юкъуз съезддал кьиле фейи вакъиа лап куьлуь-шуьлуьярни кваз анжах са тIимил ксарикай арадал хкиз жеда. Асул гьисабдай абур сесер гунин карда иштирак авур халкьдин депутатар чеб, гьа чIаван активный политикар я.
А чIавуз чпихъ маса жуьредин къайгъуяр аваз хьайи уьлкведин жергедин гражданрикай рахайтIа, абуру и вакъиадиз са акьван еке метлеб гузвачир. Идалайни гъейри, РСФСР-дин государстводин аслу туширвилин гьакъиндай Декларация кьабулдай чIавуз СССР  чукIурун чарасуз тирдакай рикIивай фикирзавай ксар тек-туьк авай. И фикир вич кьилиз гъунни лап нагьакьан кар яз гьисабзавайди тир.
Гьа са вахтунда чи зурба уьлкведа политикадин ва экономикадин жигьетдай дибдин реформаяр кьиле тухунин чарасузвал авай. Ихьтин шартIара уьлкведин лап цIийи тарихда политикадихъни экономикадихъ галаз алакъалу «романтикар» лугьудайбур пайда хьана. Абуру таъсирдай, ялавлу рахунар ийизвай, гзаф вахтара сагълам фикир-хиялдилай гьиссер кIвенкIве аваз жезвай. А «романтикри» абурун фикирдалди, общство пайгардик кутунин кIвенкIвечи демократвилин принциприз кьецI гузвай манийвилер алудун патал вири къуватар эцигна.
Гьа чIавалай инихъ 19 йис алатнаватIани, а вакъиайрив эгечIзаай тегьер гилани сад хьтинди туш. I99I-йисан декабрдин эхиррилай СССР-дин сад лагьай ва эхиримжи Президент М. С. Горбачева вичин векилвилер хивяй акъудай чIавалай, Россиядикай гьакъикъатдани аслу тушир государство хьана.
ГьакI хьайила, адахъ цIийи гьал тестикьарзавай талукь тир государстводин лишанарни хьун герек тир. Гьа иниз килигна РФ-дин Верховный Советди 1992-йисан гатун сифте кьилера 12-июнь государстводин сувар-аслу туширвилин югъ яз малумарна. Идан гуьгъуьнлай вичи СССР-дикай хкатнавай уьлкведин цIийи Конституция туькIуьрунин гьакъиндай къарар кьабулна. Вири халкьди гьялайдалай гуьгъуьниз ЦIийи Дибдин Закон 1993-йисан декабрдиз кьабулна, гуьгъуьнин йисан  гатун юкьвара лагьайтIа, Дагъустандин Конституцияни кьабулна. Ада РФ-дин къакъудиз тежер пай яз республикадин статус тестикьарна.
Алай вахтунда 12-июнь Россиядин Федерациядин государстводин аслу туширвилин гьакъиндай Декларация кьабулай югъ яз гьисабзава, ам государстводин суварин югъ я. И сувариз шадвилин жуьреба-жуьре серенжемар, гьакIни халкьди тешкиллудаказ къекъуьнар кьиле тухузва.
Алатнавай 19 йис гьам Россиядин Федерация, гьамни Дагъустан патал агъур имтигьанрин девир, гьакIни еке дегишвилерни арадал атай девир хьана. И йисара государстводин цIийи правовой къурулушдин федеральный законодательство мадни хъсанарунин бинеяр кутуна. Векилвалдай властдин цIийи къурулушар, гьа гьисабдай яз Государстводин Дума тешкилна. Дагъустанда лагьайтIа республикадин Президентдин ва Халкьдин Собранидин сечкияр тухвана, чкадин самоуправленидин органар тешкилна.
Уьлкве хсусиятдин гзаф жуьрейриз чка авай экономика юкьван ва гъвечIи бизнес вилик тухунин рекьел элячIна. И ва маса дегишвилери чкайрал инициатива гегьеншардай мумкинвал гана, агьалияр адалатлу обществойра кардик квай хьтин экономический алакъайрин рекьел желбна, алишверишдин сергьятар гегьенш хьана.
Экономикадин жигьетдай ва социальный политикада Дагъустанда ва чи райондани хъсанвилихъ дегишвилер хьана. Эгер исятда экономикадин еришар мадни гегьеншариз хьайитIа, и кар патал вири бинеяр авазва, вилик эцигнавай везифаяр агалкьунралди кьилиз акъудиз жедайдал шак алач.