Сулейман-Стальский район Республики Дагестан
www.old.suleiman-stalskiy.ru

СтIал Сулейман ва Эффенди Капиев: дуствилин ва яратмишунрин алакъа

Малум тирвал, 30-йисарин сифте кьилера Эффенди Капиев Дагъустандин писателрин къуватар тупламишунал машгъул хьанай. 1934-йисуз Дагъустандин писателрин сад лагьай съезд кIватIнай. Съезддин делегат хьайи СтIал Сулейман анал раханай ва ада вичин са шумуд шиирни кIелнай. И мярекатдал чеб гуьруьшмиш хьуникай Эффенди Капиева икI кхьизва: «Сулейман вич рахайдалай гуьгъуьниз, тади квачиз, такабурдиз залдиз хтана. Зи патав буш чка гвайди акуна, ам атана зи патав ацукьна.

Ихтилат кватайла, шаирдиз хъсандиз туьрк чIал чидайди заз акуна. А чIал зазни чидай…Съезддин кIвалахда танафус хьайила, делегатар куьчедиз экъечIнай. И арада марф къваз башламишнай. Заз лап исятда хьиз чIулав кIурт астIар пад винел авуна (марф къвадайла, хъицикь чIур тахьун патал) алукIнавай, юкь са жизви агъузна, захъ галаз камар вегьезвай Сулейман аквазва. Ам са нин ятIани варарин кьурук акъвазна. Марф къати жез башламишайла, и кьурук хейлин маса делегатарни кIватI хьанай. Ингье, гьа инал зун са карди гьейранарна: Сулеймана съезддикай, вичин рахунри  яб акалайбуруз авур таъсирдикай фикирзавачир, ада тIимил кисна хьиз лагьанай:
-Гзаф хъсан хьана, марф къвана! Исятда тумар цана куьтягь хьанва, чи хуьре, колхозда вирибуру марф гуьзлемишзава. Гьикьван хъсан хьана марф къвана! Вичин мецел гьа ихьтин гафар алай Сулейман гьамишалугъ яз зи рикIел аламукьна…».
Мумкин я, Сулейманахъ галаз гуьруьшмиш хьайи и сифте юкъуз Э.Капиеван рикIе ада вичи яратмишнавай виридалайни маналу эсер тир «Шаир» ктаб арадал атунин фикир гьатнай жеди. Гьар гьикI ятIани, чеб таниш хьайи йикъалай башламишна вичиз «кьве дуьнья» акур, уьмуьрдин зурба тежриба авай, савадсуз, амма акьуллу, чIалан чIехи устад Сулейманни жегьил, вичихъ бажарагъ авай савадлу литератор Эффенди Капиев кIеви дустар хьана, яратмишунрин рекьяй абурун алакъаяр чIехи шаирдин уьмуьрдин  эхиримжи йикъаралди давам хьана.
Са шакни алачиз, вичиз РагъэкъечIдай патан халкьарин поэзия ва фольклор хъсандиз чидай СтIал Сулеймананни Европадин халкьарин литературадихъ галаз таниш Эффенди Капиеван дуствал ва яратмишунрин алакъа абуруз кьведазни менфятлу хьана. Э.Капиева вичи кхьизвайвал, ада Сулейманаз яратмишунин рекьяй куьмекар ганай ва адан эсерар урус чIалаз таржума авунай.
1935-йисуз «Правда» газетдиз акъуддай шиирар гьазурун патал Агъа СтIалдал гьа газетдин мухбир мугьман хьанай. Адахъ таржумачи яз Эффенди Капиевни галай. Ада чIехи шаирдин жавагьирар хьтин шиирар урус чIалаз таржума ийиз, миллионралди кIелдайбурув агакьариз хьана. СтIал Сулейманан чIалар центральный газетра чапиз ва кьилдин ктабар яз Москвадин издательствойра акъатиз башламишна.
Таржумайрин гьакъиндай Э.Капиева икI лагьанай: «За СтIал Сулейманан шиирар гьакI гафба-гаф таржума ийизвачир. За абур автордин вичин къастунихъ, кIанивилихъ ва къилихрихъ галаз кьадайвал туькIуьр хъийизвай. Сулеймана вичи лугьуз хьайивал, за рецензентдин ва меслятчидин кIвалах тамамарзавай, и жигьетдай зун шаирдин шакIурт тир».
Эффенди Капиев СтIал Сулейманан эсерар таржума авунал сергьятламиш хьанач, ада чIехи шаирдин уьмуьрдикай, яратмишунрикай къиметлу макъалаяр, очеркар кхьенай. Месэла, «Ленинакай дагъви халкьарин эпос», «СтIал Сулейман», «СтIал Сулейманахъ галаз авур зи кIвалахдин тежриба», «Бажарагълу ашукь», «ЧIехи шаир кечмиш хьана вад йис алатайла» ва масабур къалуриз жеда.
Центральный пресса патални Э.Капиева Сулейманакай са шумуд очерк кхьенай. Абурукай са хейлинбур 1944-йисуз чапдай акъатай «Шаир» тIвар алай новеллайрин ктабдани гьатнай.
Лагьана кIанда, Эффенди Капиеван «Шаир» ктабдикай ва адан кьилин герой Сулейманакай чи критикада жуьреба-жуьре фикирар ава. Садбуру ктаб документальный эсер я, муькуьбуру художественный повесть я лугьузва. И кьве фикирдин терефдаррини чпин гьахъвал тестикьарун патал гьар жуьредин делилар гъизва. Дугъриданни, «Шаир» ктаб документальный эсердиз мукьва я. Писателди вичини ктабдиз кхьей сифте гафуна икI лугьузва: «Шаир»-им гьакъикъатда авай инсандикай кхьенвай этюддин цикл я». Гьелбетда, ктабдин кьилин геройдин чешне а чIавуз вири дуьньядиз машгьур хьанвай СтIал Сулейман тирдал шак алач. Идан гьакъиндай Э.Капиеван дневникра авай СтIал Сулейманан рахунрин, къекъуьнрин, суьгьбетрин кьетIенвал къалурзавай цIарари, шаирдикай лагьанвай гафари керчекдиз шагьидвал ийизва. Бязи вахтара дневникра авай цIарар са артух дегишвал авачиз «Шаир» тIвар алай ктабдани гьатнава.
ИкI ятIани, алимри ва пешекарри гьисабзавайвал, «Шаир»-им документальный эсер туш. Ктабдин кьилин герой СтIал Сулейманаз ухшар ятIани, адаз дагъви халкьарин маса шаиррин къилихарни хас я. АкI хьайила СтIал Сулейман Эффенди Капиеван «Шаир» ктабдин кьилин геройдин адетдин тушир прототип, прообраз я. Яни геройни прототип чеб чпиз кьадарсуз мукьва я. И кар себеб яз Э.Капиева ктабдиз шикилар чIугунал алахънавай художник Н.Лаковаз ракъурнавай кагъазда кхьенвай: «Мад сеферда за тикрарзава, Николай, ктабдин кьилин герой Сулейман СтIал Сулейманаз ухшар авайди хьана виже къведач, вуна ктабдин мана-метлеб чIурда. Чи герой СтIал Сулейман хьтинди, лап гьадаз ухшар авайди, амма адалай кьетIенди, таъсирлуди, деринди, гужлуди хьана кIанда. Ваз чир хьухь, ам халкьдин шаирдин умумиламишнавай образ хьана кIанда, вич (Аллагьди гайитIа), Кола Брюньанан, Дон-Кихотан образар хьиз, художественный литературада гьатдайвал. СтIал Сулейманан машгьурвиликай кичIе жемир, викIегь хьухь, кIвалаха! Ктабдин метлеб адакай ибарат я хьи, халисан шаир рикI михьи, агъайни кас хьун лазим я. И терефдиз иллаки еке фикир це!».
Ихьтин са карни къейд ийин. Эффенди Капиев  СтIал Сулейманан рикIин михьивилел, бажарагълувилел, алакьунрал гьейран тир. Э.Капиева вичи кхьизвайвал, СтIал Сулейманахъ галаз алакъаяр хуьни, адаз дагъвийрин уьмуьр дериндай чирдай, шаирдин ва шаирвилин везифадин гъавурда дуьздаказ акьадай, адакай фасагьатдаказ рахаз алакьдай мумкинвал гана.
Эффенди Капиеван патай чIехи шаир СтIал Сулейманаз авай  кIанивал адани вичин уьмуьрдин эхирдалди хвенай. «Кьуьзуь камалэгьли» ва «чIехи шаир» СтIал Сулейман кечмиш хьунин гьакъиндай хабар агакьайла, Москвада «ХХ асирдин Гомеран» цIийиз акъатай ктабдал Эффенди Капиева ихьтин гафар кхьенай: «Зи играми, куьгьне дуст Сулейман! Вун рикIел хуьниз лайихлуди хьун патал  зун алахъда. Заз вун себеб яз жуван халкь чир хьана ва ви эхиримжи юкъуз зун вавай икьван яргъа хьуни, завай вун эхиримжи сеферда рекье хутаз тахьуни зун кьадарсуз гъамлу авуна».
Эффенди Капиев вичин уьмуьрдин эхирдалди чIехи шаирдин экуь къаматдиз лайихлу яз амукьна.
СтIал Сулеймананни Эффенди Капиеван дуствилин ва яратмишунрин алакъаяр себеб яз, Э.Капиева чIехи шаирдикай гзаф кьадар макъалаяр, рикIел хкунар, дневникрин чинар кхьена, абур чIехи  устаддин шаирвилин сирер, адан бажарагъ, яратмишунрин алакьунар чирдай къиметлу документриз элкъвена.

Хазран Кьасумов
 

Адрес статьи: http://old.suleiman-stalskiy.ru/?com=articles&page=article&id=5018