Ингье, чун мад сеферда халкьдин шаир СтIал Сулейманан юбилей къаршиламишиз гьазур жезва. Ихьтин зурба вакъиадин вилик лезги халкьдин меденият, эдебият дегь замандилай инихъ къецин йикъалди гьихьтин четин, амма баркаллу рехъ атIана чал агакьнатIа гьар са савадлу касди веревирд ийизва. Лезги халкьдин тарихдай садрани акъуд тежедай камаллу инсанар рикIел хкизва: Гьажи-Давуд, Мегьамед-Ярагъи, Алкьвадар Гьасан-эфенди, Етим Эмин ва масабур.
Абурун арада ХIХ-ХХ эсирра яшамиш хьайи СтIал Сулеймана кьетIен чка кьазва. Гьа девирда ада лезги халкь дуьньяда мад сеферда магьшур авуна, ам зурба тарихдин ва культурадин сагьиб тирди субутарна.
СтIал Сулейманакай чIехи алимри, шаирри, критикри гзаф кхьинар авунва. Амма Сулейман буба халкьдин арада гьикI яшамиш хьанайтIа, ам гьихьтин къилихрин инсан тиртIа гьар юкъуз ам аквазвай хуьруьнбуруз хъсан чидай ва адан камаллувал гьамиша гьисс ийидай. Гьа ихьтин кьисмет зи бубадизни хьана. Ам аял чIавалай Сулейман бубадихъ галаз са магьледа яшамиш хьана, абурун хзанрин арада еке гьуьрмет авай.
Ада Сулейман бубадин тIвар еке гъуьрметдивди кьадай, Сулейман бубадикай вичин рикIел хкунар аялризни ахъайдай ва рикIел хуьх лугьудай.
Гьа кар фикирда кьуна, къецин и макъалада заз зи буба Абдулкьагьиран рикIел хкунрикай ихтилат ийиз кIанзава. За фикирзавайвал, ихьтин макъа-лайра СтIал Сулейманан къамат, камаллувал мад сеферда икьван гагьди ашкара тушир адан крарай, ихтилатрай аквада.
Буюр, яб акала. И вакъиа гьакъикъатда хьанвайди я ва рикIел хкунра къалурнавай тIварар гьа девирда чи хуьруьн аялрин халис тIварар я.
Завай адан гьакъиндай гила мадни хъсан фикир ийиз жезва, вучиз лагьайтIа Сулейманан тIебиатдихъ галаз авай алакъа инсанди виридалайни лап рикIин дериндай гъисс айидай. Ибур 1928-1930 лагьай йисар тир. Зин и йисара анжах 12-14 яш хьанвай.
Майдин вацран сифте кьилер тир. Тар-там, кул-кус тамамви-лелди къацу хьана безетмиш хьанвай. Тарарал алай цуьквер садбур авахьзавай, муькуьбур гьеле такабур яз амай. Билбилри ва маса къушари гатфарин шад манияр язавай. Арабир Кьибле-дихъай явашди акьазвай шагьварди таза пешерив икрам айиз тазвай.
- Яда Шагьабудин! Гьей-гьей! Къарагъа югъ хьанва! Ваз гилани ахвар бес хьаначни меген?! - лагьана, Хана вичин багъдин къуншидиз эвер гана.
Шагьабудин гьеле фадлай уях тирдакай Ханаз хабар авачир. Хан яваш-яваш, зунни галаз, абурун багъдин къерехдив фена ва Шагьабудинан кумадик килигна. Багъда аквадай гьич са касни авачир. ГьикI ятIани, я кас, чи патавай садан вич-вичив рахадай ван къвезвай. - Яраб им вуж я жал? – лагьана, чна мягьтелвал авуна. И ван чалай са 20 камунин анихъ галай са кьакьан чуьхвер таран кIаникай къвезвай.
- Гьай аман Сулейман буба ятIа? – лагьана, за Ханаз суал гана. - Ам вучиз иниз атурай, адан рикI алай чка Муьгьуьдинан багъдин кьилел алай тар я эхир. Ам бязи вахтара ЧIафаррикни жедайди я, - лагьана жаваб гана зи юлдашди.
- АкI ятIа ша чун килигин кван, белки ам маса са хаталу кас я жеди! Де ша, - лагьана, зунни Ханмегьамед (Хан) жугъунлай элячIна, багъдин къениз гьахьна. Са тIимил чун ачухдал фенмаз, чаз кIвенкIвел патрум алай асадин кIвенкIв акуна. Зун зи рикIяй им Сулейманан асадин кIвенкIв тирвилихъ инанмиш хьанатIани, чна генани виликди камар къачуна.
- Акъваз! Язава! - лагьана, Сулеймана чалди вичин къукъвадин аса туькIуьрна. Чун кьведни бенд хьана акъваз хьана. - ГьикI я закай кичIедани квез, - лагьана, Сулейман, аса агъуз авадарна, вичин рехи чурудилай гъил аладариз, хъуьрена. - Де инал ша кван, лагьана, ада чаз вичин патав ацукьун теклифна.
Гьеле пакаман чиг аламай. Сулейман вич, тарцихъ агалтна, цуквал ацукьнавайтIани, чаз чилел ацукьун буюрна. Хана, - зи шавлардин кIан кьежида завай ацукь жедач, лагьана.
- Хан, кIан кьежиникай къайгъу авач, амма кIукI кьежин тавурай, - лагьана шаирди чакай зарафатар айиз башламишна ва ам аса эцягъиз-эцягъиз ацукьарна. Гагь-гагь Сулейманан чин садлагьана фикирлу жен хъийидай. Аквадай гьаларай шаир чакай инжиклу хьанвай. Чна адаз шиирар-жавагьирар туькIуьриз манийвал авунвай. Сад лагьана ада чаз ихьтин суал гана: - Де квекай ни зарб чукурдатIа лагь кван!?
Дугъриданни завай зарб чукуриз жедайди тушир, гьаниз килигна за са чуькьни авунач. Хана, - за зарб чукурда, - лагьана дирибашвилелди жаваб гана. ЯтIани Сулейман бубадин вилик намусдай зунни Ханаз къаншар экъечIна. Нетижада зунни Хан шаирди гьуьжетдиз къарагъарна. - Килиг, за 1.2.3. лагьайла, куьне инайгъуз зи вилиз аквазмай кьван чкадиз чукура. Эгер за аквазмач лагьана квез гьарагъайтIа, куьн элкъвена хъша. Гъавурда гьатнани? - лагьана Сулеймана.
- Эхь, Сулейман буба, чун гъавурда гьатна. Бес чи багъдиз вуж килигда? - суал гана Хана.
- Зун килигда лагьана жаваб гана Сулеймана. - Гьазур хьухь! Сад, кьвед, пуд! Чун зарбдиз катна, сифте зун алат хьанатIани ахпа Хан залай вилик акатна, амма чи вил Сулейман бубадин хабардал хьанайтIани, ада гьич са чуькьни авуначир.
Амма Сулейман бубади вучиз архайинвал авунайтIа, заз гуьгъуьнлай чир хьайивал, ада вичин шиирар теснифдайла, тIебиатдин гуьзел чкайра къвекъвез, абур хуралай эзберзавайди тир. Чна, са шумуд йисан гуьгъуьнлай фагьумайвал, и арада Сулейман бубадиз манийвал авунай кьван. Гьаниз килигна ада чаз ихьтин фенд къурмишнай.
Эхь, Сулейман буба гьа ихьтин, вичикай аялдин кефини хан тийидай, зарафатчи кас тир. Адаз аялар гзаф кIандай, гьамиша абурун къайгъударвал айидай, абурукай халис инсанар хьана кIандай. Адан яратмишунра тербиядин эсерри еке чкани кьазва.
Загьир Гьажимирзоев, зегьметдин ветеран, АгъастIалрин хуьр