Хали фадлай чи халкьди ишлемишзавай майва я. Ам недай-хъвадай промышленность патал къиметлу хаммал я. Халидикай гзаф азарризни дарман хкатзава.
Лугьун лазим я хьи, халидин ватан Кьиблепатан Африка, мадни дуьз лагьайтIа, Намиб ва Калахари къумлухар я. Россиядиз ам Юкьван Азиядай XV асирда гъана. Алай вахтунда халияр Кеферпатан Кавказда, иллаки Астраханда, Дагъустанда, Волгоградда, Ростовда, гьакIни Поволжьеда, чIулав накьварин Центральный районра, Дальный Востокда битмишарзава. Виликан Советрин Союздин маса чкайрикай хали Юкьван Азияда, Молдавияда, Украинада, Азербайжанда цазва.
Виликдай вич са хийирни авачир, гьакIан ширин майва яз гьисабиз хьайи, гуьгъуьнилай ахтармишунар кьиле тухвайла инсандин беден, сагъламвал патал лап хийирлу майва тирди чир хьайи хали са вахтара Дербент, Мегьарамдхуьруьн ва чи районра цазвайди тир. Гьайиф хьи, яваш-яваш инсанар и майва битмишарунал машгъул жез амукьнач. Нетижада чи хуьрера халияр масанрай къвезвай ксари маса гуз хьана.
Мукьвара Кьасумхуьруьн базардин патав акъвазнавай машиндай жегьил са дишегьлиди «ДаркIушрин халияр я, экологиядин рекьяй михьи продукт я, дадмиша, маса къачу» лугьуз халияр гузвай.
- Эхь, стха, 2-3 йис я ДаркIуш къазмайрал са шумуд касди халияр битмишариз, - зи суалдиз жаваб яз алава хъувуна халияр маса гузвай дишегьлиди.
Пакадин юкъуз зун ДаркIуш къазмайрал рекье гьатна. Хуьруьн къекъуьндал халияр маса гузвай дишегьлийри заз халияр битмишар-навай салаз фидай рехъни къалурна. Сал хуьруьн кьилихъ, МТФ-дин патав гва. Ингье, чун арендатор Къараханов Къаинбеган халидин сала ава. Халийрин бегьер акурла гуьгьуьл шад жезва.
Къ. Къарахановахъ галаз авур суьгьбетдай малум хьайивал, ада саки 20 йисуз производствода зегьмет чIугуна, чилин участок арендада кьуна, помидорарни гьасилна.
- Фагьум-фикир авурла, зун инанмиш хьана хьи, помидорар цадалди халияр цун хийирлу я, - лугьузва Къ. Къараханова. – Менфятлу и майва битмишарунал зун машгъул жез 4-йис я. И рекьяй сифте чирвилерни за Къаякент райондай атана чи хуьре халияр цайи саларбанривай къачуна. Гила и рекьяй жуван чирвилер ва тежриба за маса хуьруьнвийризни гузва.
Къ. Къараханова алай йисуз 3 гектарда халияр цанва. Цадай халидин гьар са цил 2 манатдай маса къачуна.
- Завай гзафбуру халийрин цилер вучиз маса къачузва, абур жувавай кIватIиз жедачни лугьуз хабар кьазва, - давамарзава ихтилат Къаинбега. – И кар за ахтармиш тавуна тунач. Жува кIватIай цилер цайила халияр лап куьлуьбур, винел патак тIехвер, нукьсанар квайбур жезва. Гьавиляй цилер масанрай къачуниз мажбур жезва.
Къ. Къараханова чаз лагьайвал, хали чимивал кIандай набатат я. Кьезилдиз миянарнавай чIулав, рагъул накьвадин, иллаки хам, фадлай ишлемиш тавунвай чилерал ада кьакьан бегьер гуда. Сифте цIир гайи йикъалай майва битмиш жедалди 80-140 югъ алатда. Халидин дувулар са метрдин дериндиз фида. Кьенеррал 5 метрдив агакьна яргъивал жеда. Битмиш хьайила халидин заланвал 6-12, гьатта 20-25 килограммдив агакьда. Юкьван гьисабдалди гьар са гектардай 250-300 центнер бегьер вахчуз жеда.
Салан къерехдал алай таран кIаник ацукьна хали дадмишзавай чкадал Къайинбега заз са ихьтин «сирни» ачухна. Ада лагьайвал, хъсандиз битмиш хьанвай майвадин-халидин са патал гьикI авуртIани хъипи тIвех, леке жеда, адан тумунин кьенцI кьурада, чкалди нур гуда. ТупIаралди чкал гатайла, дигмиш хьанвай халиди михьи, сеслу ван ийида.
Къайинбегалай гъейри, ДаркIуш къазмайрал Сагьибов Къариба, Хасметов Камала, Рамазанов Алихана, Рамазанов Казимхана ва Насрулаев МегьамедтIагьирани алай йисуз халияр битмишарнава. Санлай къачурла, хуьре 8 гектарда халидин салар ава.
Хуьре битмишарзавай майвайрихъ агьалийрин патай игьтияжни ава. Арендаторри халияр чкадал, гьакIни Кьасумхуьрел, Белиждиз, Дербент-диз, маса хуьрериз тухуз маса гузва.
Чаз малум хьайивал, алай йисуз халияр Чуьхверхуьрел Л. Мегьаме-дова, Р. Къараханова, Эминхуьре С. Гьамзатовани битмишарнава.
Умудлу я, гележегда райондин хуьрера вичин чIехи пай глюкозади, сахарозади тешкилзавай, якIук диабетикриз лап герекзавай фруктоза ва гьакI азотдин шейэр, клетчатка, минеральный ракьун кьелер, А, Б, ВI, С, РР витаминар, каротин квай, инсандиз гзаф хийирлу тир майва-хали битмишарунал машгъул инсанрин кьадар артух жеда.