Алатай асирдин эхиримжи йисара чи уьлкве тарихда общественный жигьетдай вилик финин карда дибдин дегишвилерин девиррикай садаз элкъвена.
Малум тирвал, 1991-йисуз СССР чукIурна, адан сергьятда кьиле фейи политический гьерекатри СССР-дин чилерал аслу тушир государствояр арадал атана. Уьлкведа чпин чIехивилел гьалтайла тешпигь авачир хьтин реформаяр тухуз башламишна. Чна вирида дегишвилер хьун, хъсанвилихъ дегишвилер хьун гуьзлемишзавай.
Амма чи уьлкведа дегиш хьайи гзаф крар кьабулун патал чун эсиллагь гьазур тушиз хьана. Вучиз?
Чун элячIунин девирдин экономикадин ва общество авай гьалдихъ ва ам вилик финин дережадихъ галаз кьан тийизвай политический системадин шартIара яшамиш жезвай.
Чун къенепатан чуьруькар ва миллетрин арада зидвилер хци хьанвай шартIара яшамиш жезвай, а чуьруькарни зидвилер виликдай агъавалзавай идеологияди эзмишзавайди тир.
Уьлкведин кьиле авайбуру оборонадинни хатасузвилин месэлайриз лазим тир хьтин къимет хганач, сударни законар хуьдай органар ришветбазвилин таъсирдик акатуниз рехъ гана.
Идалайни гъейри, са вахтара вичин къецепатан сергьятар хуьдай виридалайни гужлу система аваз хьайи уьлкве гьа гъил-гъиле аваз я РагъэкIидай патахъай, я РагъэкъечIдай патахъай хуьн тавунвайдаз элкъвена.
Куьрелди лагьайтIа, государстводин кьиле хьайибуру, жуван хсуси уьлкведа ва санлай дуьньяда кьиле физвай крарин муракабвал ва хаталувал эхирдал кьван аннамишнач, а агьвалатрин дережадиз килигай серенжемар кьабулиз хьанач.
Идалай гъейри, хейлин маса крари са жерге шартIарихъ галаз алакъалу яз Дагъустанда социальный, экономикадин, общественный, политикадин жигьетдай авай гьалариз иллаки хцидаказ таъсирна. Россиядин цIийи государственность кIвачел акьалдарунин муракаб ва къаришугъвилерни квай кIвалах кьиле фидай чIавуз, власть централизовать хьунин дережа агъуз аватна, уьлкведа миллетрин арада авай алакъаяр хци хьана, обществодин уьмуьрдин вири хилера дерин кризис арадал атана.
1999-йисан августдин сифте йикъара Дагъустанда, иллаки къуншидал алай Чеченский республика Ичкерияда авай общественно- политический гьалар къизгъин жез башламишна. Республикадин Буйнакск ва Новолак районрин хуьрер властдин конституционный органрин гуьзчивиликай тамамвилелди хкатна. Законсуз тешкилат тир Ичкериядинни Дагъустандин мусурманрин Мажлисди конституциядиз акси кIвалах тухуз Кеферпатан Кавказдин накьварал аслу тушир Исламдин гьукумат тешкилунин тарсар илитIиз алахъна. Абуру чпин вилик халкьар сад-садал гьалдарунин, Россиядин гражданрик кичI кутунин, Кеферпатан Кавказда ивияр экъичдай чуьруькрик цIай кутунин мурад эцигнавай.
ИкI, 1999-йисан 2-августдиз ЦIумада райондин Гигатли ва Агьвали хуьрерин патарив яракьламиш хьанвай бандитрин дестеди чпин везифаяр кьиле тухузвай милициядин сотрудникрал гьужум авуна. Милициядин работникриз куьмек яз РД-дин МВД-ди алава къуватар рекье туна. Къанун къайда хуьдай органрин къуллугъчийрикай телеф ва хирер хьайибур хьана.
7-августдиз Дагъустандин цIийи тарихда Къизлярдилайни Первомайскдлай гуьгъуьниз мад са чIулав чин кхьин хъувуна. Политический экстремистрин гъиле Ботлих райондин дагълух са шумуд хуьр гьатна.
Республикадиз яракьлу бандитрин тешкилатар сухулмиш хьуни дагъустанвийрин яратмишунардай уьмуьр къайдадикай хкудна, гзаф кьадар инсанар телеф хьунал гъана, ислягь инсанрин кIвалериз гъам-хажалат гъана, вири дагъустанвийрик гьахълудаказ ажугъвал кутуна.
А йикъара республикадин государстводин властдин органри вири дережайра зурба, пайгардик квай ва лап дурумлу кIвалах тухвана.
3-августдиз Дагъустан Республикадин Государстводин Советдин, Халкьдин Собранидин ва Гьукуматдин саналди тир заседание эвер гана. Анал бандитрин гьужумдиз принципальный къимет гана ва Дагъустандин халкьдиз чи Ватан хуьн патал кIвачел къарагъуниз эвер гана. Кьабулай къарарар кьилиз акъудун яз уьлкведин руководстводихъ галаз датIана меслятар ийиз, республикадин государстводин властдин органрин заседанияр ва оперативный совещанияр тухуз хьана.
4-августдиз дагъустанвийри чпи-чеб хуьдай дестеяр тешкилунин гьакъиндай къарар кьабулна ва абур яракьралди таъминарун патал федеральный властриз эвер гана.
7-августдиз экстремистри Ботлих райондин Рахата ва Ансалта хуьрер кьуна. Чпин кIвал-югъ гадарна, масанриз финиз мажбур хьайи дишегьлияр, аялар ва яшлубур женгинин гьерекатар кьиле физвай чкайрай акъудунин ва яшамиш хьун патал вахтуналди куьчарзавай чкайра яшайишдин шартIар тешкилунин кIвалах гъиле кьуна.
Терорристриз аксивал авунин кIвалах пайгардаказ тешкилунин, абур армияди, законар хуьдай органри ва ополченцийри кIевелай кьулухъди рум гунин нетижада 1999-йисан августдин эхирра бандитар терг авунин ва абур ЦIумада ва Ботлих районрай чукурунин серенжемар санлай къачурла агалкьунралди акьалтIарна, вахтуналди чапхунчидин гъиле гьатнавай вири чкайра конституционный къайда гуьнгуьна хутуна.
Гьа са вахтунда хаталувал тамамвилелди алудиз тахьанвайди, чаз акси акъвазнавайди фендигар ва пехъи, хъсандиз гьазур хьанвай, чIуру ниятар авай, лап инсафсуз, гьар гьихьтин хьайитIани тахсиркарвилер ийиз гьазур душман тирди дагъустанвийри аннамишзавай.
