Мукьвара за туьквендай «Все о чудесах света» тIвар алай атлас-справочник маса къачуна. Ана дуьньяда авай аламатдин 90 имаратдикай ажайиб делилар ганва. Умудзава, абуру «Куьредин хабарар» газет кIелзавайбурун фикирни желбда.
Сан-Франциско Мэрин округдихъ (США) галаз алакъалу авун патал Къизилдин варар проливдин винелай муьгъ тухунин патахъай сифте яз теклиф 1872-йисуз карчи Ч. Крокера гъанай. Амма адаз са артух фикир ганачир. Муькъвер эцигунин рекьяй инженер Джосеф Штрауса 1916-йисуз вичин эцигунрин къимет 25-30 млн. доллар яз гьисабай тайин проект туькIуьрайла, и кардиз рикIивай фикир гуз башламишна. Муьгъ эцигунин кIвалахар 1933-йисан 5-январдиз гъиле кьуна. Архитектор Ирвинг Морруоуди муьгъ тадаракламишунин карда арт-декодин къайда ишлемишна, герек гьисабунар математик Чарльз Эллиса кьуна. Эцигунар налогар гузвайбуруз 23,8 миллион доллардай акъвазна.
1937-йисан 27-майдиз, лап экуьнахъ, муьгъ шад гьалара ачухна, сифтегьан 12 сятда муькъвяй анжах инсанриз фидай ихтияр гана. И вахт алатайла, президент Рузвельта махсус сигнал гуналди, муькъвяй машинар ахъайна.
Муькъуьн яргъивал 2,7 километрдиз, гьяркьуьвал 27 метрдиз барабар я.
Ачухзавай вахтунда муькъвяй 894,5 тонн къвезва.
Юкьван гьисабдалди, суткада муькъвяй 130 агъзурдав агакьна машинар физва. 1985-йисан 22-февралдиз анай миллиард лагьай машин фена.
Муькъвяй машинар гьалунин йигинвилел сергьят эцигнава – са сятда 70 километрдилай виниз йигинвал аваз фин къадагъа я.
Гьич тахьайтIа, йиса садра муькъве чIехи авариярни жезва, абуру I0-I2 сятда машинрин гьерекат акъвазарунал гъизва. Муькъуьз зарар гунай 2002-йисан 1-сентябрдалди 3 доллар жерме къачузвай, гуьгъуьнлай ам 5 доллардал кьван хкажна.
Муьгъ экуь-яру рангар яна гуьрчегарнава. Экуьнин сегьер ягъай вахтунда анаг яргъайни лап гуьрчег аквада.
Гуьзел и имаратдиз – «Къизилдин варар» муькъуьз тамашиз гьар йисуз 9 миллион инсан къвезва.
Четин хьанвай са кар ава – гьар кьвед лагьай гьафтеда (юкьван гьисабдалди) са ни ятIани вичин чандиз къаст авун патал 67 метрдин кьакьанвал авай и муькъвелай хкадарзава. Кьуд секунддилай хкадарай касдин аватунин йигинвал са сятда 120 километрдиз барабар жезва.
70 йисан къене муькъвелай 1300 касди хкадарна. 1995-йисалай муькъвелай хкадарзавайбурун гьисаб кьан хъийизвач.
Муькъвелай хкадарай 26 касдал чан аламукьна. Муькъвел полицайри къаравулвал ийизва.
