Чи эрадал къведалди III-асирда Хуанхэдин чилел ирид ханлух кардик квай. Кеферпатахъай ханлухар гуннрикай хуьн патал анрин кьиле авайбуру сергьят тирвал цал эцигна. Чи эрадал къведалди 221-йисуз Цинь Ши Хуана вири ханлухар сад авуна, Китайдин территорияда центрадай идара ийидай сад тир империя тешкилна. Ханлухрин сергьятар тирвал эцигнавай цлар сад-садахъ галаз галкIурна, яргъивилел 1000 ли ( саки 5 000 км.) алай лап зурба цал арадал атана. Ада кефердихъай Китайдин сергьят тирвал империя къецепатан душманрикай хуьн лазим тир.
Цинь Ши Хуана империя идара ийизвай вахтара и цал эцигунрин кIвалахра саки 1 миллион касди – уьлкведин агьалийрин вад паюни – иштиракнай. Цал эцигунин кIвалахар чи эрадин XVII-асирдалди давам хьанай. Цлан чи йикъаралди хъсан гьалда аваз амукьнавай паяр (участкаяр) Минан тухумдин вахтара (1368-1644) эцигайбур я.
Гьа вахтара, чпин арада са шумуд метрдин мензил аваз, сад-садан патавай накьвадин кирпичрикай ва къванцин блокрикай кьве цал эцигзавай. Абурун ара накьвадивди ацIурзавай. Эцигунрал кьейи рабочийрин мейитарни гьа ина – цла кучудзавай. Гьавиляй адаз дуьньяда виридалайни яргъи сурарни лугьузва.
Цлар дуьзен чкайрай, лап агъада авай дерейрай, кIамарай, кьакьан рагарай – дагъларайни тухванва. Цлан кьакьанвал 5 метрдилай эгечIна, 9-12 метрдиз барабар я. Цлан винелай, сад-садан къвалал акъвазна, 6 касдивай балкIанраллаз физ жезвай. Цла адай къенепатаз къвез жедай чкаяр-варар тунвай, йифен вахтунда анагар агалзавай. Гьар 100-120 метрдилай къаравулар акъваздай минараяр эцигнавай, абур цлалай 2-3 мертебадин кьакьан тир. Минарайрин дараматра аскерар яшамиш жезвай, яракьар ва недай суьрсет хуьзвай. И минарайрай, цIун куьмекдалди, цал тирвал махсус сигналар гузвай.
Санлай къачурла, Китайдин зурба цла 60 агъзур минара авай. Чи йикъаралди абурукай саки 20 агъзур минара ама.
Китайдин цал – им дуьньяда виридалайни яргъи эцигунрин имарат я. Ам Ляодунский заливдивай башламиш жезва, Пекиндин патавай фенва ва Гоби дуьзенлухда куьтягь жезва. Санлай цлан яргъивал 6500-6700 км. яз гьисабзава.
Цинан тухумдин девирда (1644-1911) цал иллаки гзаф чкIана. 1984-йисалай ам реставрация хъийиз эгечIна.
Туристриз, адет яз Пекиндиз мукьва авай цлан участок – Бадалин – къалурзава.
