Малум тирвал, РагъакIидай пата Европадин са жерге уьлквеяр къачуна, 1940-йисан гатуз Германиядин генеральный штаб Советрин Союздихъ галаз дяве авунин план туькIуьрунив эгечIна ва декабрдиз ам тестикьарна.
Адан военно-политический метлебрик Советрин Союз са куьруь вахтунда терг авун, дяве гъалибвилелди куьтягьна, 1941-йисан зулалди-хъуьтIуьн къаяр алукьдалди- Со¬ветрин Союз тамамвилелди къачун квай. Советрин Союздал вегьедай вахт 1941-йисан 22 -июнь къалурна. Германиядин яракьлу къуватрин верховный главнокомандующий, фюрер Гитлера планда къалурнавай 22-июнь алукьна. Германиядин кьушунар ва женгинин техника гегьенш фронтда чи сергьятрихъ ахмиш хьа¬на, хабарсуздаказ чи уьлкведал вегьена. Фашистрин самолетри чи погранзаставайрал, аэродромрал, ракьун рекьерин станцийрал, шегьеррал ва хуьрерал бомбаяр вегьез башламишна.
ИкI, Советрин инсанрин ислягь зегьмет кьатI, Ватандин ЧIехи дяве башламиш хьана. Ватандин азадвал ва аслу туширвал патал Советрин халкьар, гъиле яракь кьуна, вири сад хьиз къарагъна.
Дяведин сифте девир чи кьушунриз гзаф четиндиз акъвазна. Гьам техникадал, гьамни кьушунрин кьадардал гьалтайла еке артуханвилер авай фашистри са къатда виликди гьужумзавай ва 1941-1942-йисара Москвадив, Сталинграддив ва Къавкъаздин дагъларив кьван агакьна.
Дуьньядин кьвед лагьай дяведиз 61 государство чIугунвай, 110 мил¬лион касди гъиле яракь кьунвай. Советринни Германиядин фронтда женгер гьикI куьтягь жедатIа, гьадалай инсаниятдин кьисмет аслу тир. Гьа и фронтда виридалайни гзаф ивияр экъична, инсафсуз ва зурба ягъунар кьиле фена, гьа и фронтда Верхмахтдин сечме 607 дивизия кукIварна, фашистрин блокдин 70 процентдилай виниз женгинин техни¬ка, аскерар тергна. Советринни Гер¬маниядин фронт дуьньядин кьвед лагьай дяведин кар алай фронт тир. И фронтда къизгъин женгер саки кьуд йисуз давам хьана.
Гьа и девирда Коммунистрин партиядин ва чи Яракьлу Къуватрин бажарагълу военноначальникрин регьбервилик кваз женгинин зурба операцияр кьиле тухвана ва виридуьньядин тарих патал метлеб авай Гъалибвал къазанмишна.
Ватандин ЧIехи дяведи чи инсанрин тешпигь авачир хьтин дурумлувал, ватанпересвал, викIегьвал, кьегьалвал къалурна. Советрин уьлкведин халкьарин садвал, абурун дуствал ва женгерани абуру чпин рейсадвал къалурун ЧIехи Гъалибвал къазан-мишунин кар алай шартI хьа¬на. Аскерри, партизанри, подпольедин иштиракчийри чпин чанарилайни гъил къачуна женг чIугуна, далу патан зегьметчийризни чпин къуват¬арни гьайиф атанач.
Рейхстагдал ЧIехи Гъалибвилин пайдах хкажайдалай инихъ 64 йис алатнава. Гьа икI, Гитлеран фашизмдин аксина чи халкьди кьиле тухвай вичин чIехивилел ва инсафсузвилел гьалтайла тарихда мад акун тавур хьтин дяве куьтягь хьана. Ва¬тандин ЧIехи дяведа гъалибвал къазанмишайди сифте нубатда чи халкь я. Гьа и дяведа виликан Советрин Союздин вири миллетрин ва халкьарин векилри къвал-къвала аваз душмандин аксина женг чIугуна. Ватандин ЧIехи дяведин фронтра къалурай кьегьалвилерай 11 агъзурни 600-далай виниз ксар Советрин Союздин Игитвилин чIехи тIварцIиз лайихлу хьана.
Ватандин ЧIехи дяведин йисара СССР-дин вири халкьарихъ галаз санал дагъустанвиярни Ватан хуьн патал къарагъна.
Ватандин ЧIехи дяве башламиш хьайивалди республикадин партий¬ный, советрин органри, сифтени-сифте военный комиссариатри аскервилин къуллугъ авуниз мажбури ксар армиядин жергейриз вахтунда желб авунин жигьетдай кIвалах гегьеншарна. Кьабулай серенжемрин нетижада и кар тешкиллудаказ кьиле фена. Гьа са вахтунда, женгчийрин резервияр гьазурунин кIвалахни гегьеншарна. 1941-1943-йисара Дагъустанда 104 агъзур кас гъвечIи командирар, пулеметчикар, танкар къирмишдайбур, снайперар, шофе-рар, радистар, медсестраяр гьазурна. Идалайни гъейри, Буйнакскдинни Махачкъаладин пехотный учили-щейрини хейлин пешекарар гьазурна.
А лап агъур макъамда респуб-ликада 91-стрельковый, Махач-къаладин НКВД-дин стрельковый дивизияр, Дагъустандин 980 рушакай ибарат яз туькIуьрнавай 744-зенитно-артиллерийский полк, Дагъустандин ва Къизлярдин атлуйрин эскадронар, «Дагъустандин комсомолец» тIвар алай ва Советрин Союздин Игит, машгьур подводник М.Гьажиеван тIварунихъ галай бронепоездрин экипажар арадал гъана. 1942-йисуз ге¬нерал В.А.Хоменкодин командо-ванидик кваз цIийи 58-армия тешкилна.
1941-йисан зулуз Дагъустанда аскервиле къуллугъ авуниз мажбур тушир гражданрикай, асул гьисабдай чпин яшар 55 йисалай алатнавай итимрикай ибарат яз халкьдин ополченидин отрядар тешкилнай, абурун жергеда 12 агъзурдав агакь¬на ксар авай.
Дагъустандиз гитлерчияр су-хулмиш хьунин къурхулувал арадал атунихъ галаз алакъалу яз республикада, санлай къачурла, чпин жергейра 500 касдилай виниз аваз партизанрин 10 отряд тешкилна.
Ватандин ЧIехи дяведин йисара, вири уьлкведа хьиз, Дагъустандани гзаф кьадар агьалияр гуьгьуьллудаказ армиядин жергейриз физ хьана. Дяведин анжах сифтегьан пуд йикъан къене Дагъустандай армиядин жергейриз гуьгьуьллудаказ тухун тIалабзавай ксарин 3350 арза агакьна. Гуьгьуьллудаказ фронтдиз физ кIанзавайбурун арзаяр виринрай неинки дяведин эвел кьилера, гьакIни ам куьтягь жедалди агакьиз хьана.
Ватандин ЧIехи дяведа 198 агъ¬зур кас дагъустанвийри, гьа жергедай яз 3930 кас чи районэгьлийрини иштиракна, абуру Ватан лайихлудаказ хуьнни авуна, дяведин вири фронтра кьегьалвилелди женг чIугуна. Абурукай 1832 касдиз элкъвена хтун кьисмет хьанач. Дагъустандин баркаллу дишегьлийрини Ватандин ЧIехи дяведин фронтра викIегь-вилелди женг чIугуна. Абурукай хейлинбуруз гьукуматдин виниз тир наградаяр гана.
Дагъустандин вири халкьарин жергедай тир агъзурралди кьегьал рухваяр уьлкведин орденризни медалриз, 59 кас Советрин Союздин Игитвилин тIварцIиз лайихлу хьана, 7 касдикай Баркалладин вири дережайрин сагьибар хьана. 80 агъзурдалай виниз дагъустанвияр дяведа телеф хьана, чпин ивидалди абуру СССР-дин стхавилин халкьа-рихъ галаз, эвелни-эвел вичел дяведин асул пар гьалтай урус халкьдихъ галаз дуствилин алакъаяр мягькемарна.
Ватан патал женгера телеф хьайи 80 агъзур касдилай виниз чи ватанэгьлийрин тIварар Вирисоюздин РикIел хуьдай ктабда кхьенва.
9-Май чи уьмуьрда кьетIен жуьредин рикIик гъалаба кутадай югъ я. И сувар чи Ватандин Игитвилин та¬рихда къизилдин гьарфаралди кхьенва ва ам чи тарихда ислягьвилин сувар яз акьулдин ва инсанпересвилин къуватри чапхунчивилин къуватрин винел гъалибвал къазан¬мишунин сувар яз гьатнава.
Гъалибвилин Югъ къейд авуналди, чун къе дяведин ва зегьметдин ветеранрихъ, чилин винел ислягьвал патал чпин къуватар ва чанар гьай¬иф татай вирибурухъ элкъвезва.
Инсаниятдин тарихда хьайи дявейрикай виридалайни гзаф ивияр экъичайди тир дяведа лап чIехи Гъа¬либвал къазанмишун таъминарай Советрин аскеррин кьегьалвилер халкьдин рикIера гьамишалугъ аламукьда.
За Ватандин ЧIехи дяведин ва зегьметдин фронтдин ветеранриз, чи райондин вири агьалийриз чIехи Гъалибвилин Югъ рикIин сидкьидай мубаракзава.
