Лугьуда хьи, кIвал гьаятдилай, хуьр рекьелай башламиш жезва. ЧIехи шаир СтIал Сулейманан тIварунихъ галай районда яшамиш жезвай агьалияр патал ам кIвални, хуьрни, гъвечIи ватанни я.
Малум тирвал, 2007-йисан 2-декабрдиз кьиле фейи сечкийрилай гуьгъуьниз 60000-дав агакьна агьалияр яшамиш жезвай райондин кьилиз цIийи руководителар, цIийи къуватар атана. Чебни республикада лап чIехи дережайрин къуллугърал кIвалахар авур, уьмуьрдин уькIуь-цуру акунвай, яшарин жигьетдай кIвалахдин чагъин береда авай инсанар.
«Сулейман-Стальский район» муниципальный райондин Кьил, депутатрин Собранидин Председатель Имам Музамудинович Яралиева ва адан «командади» район вилик тухунин барадай хкягънавай рехъ дуьзди я ва адан тереф районэгьлийрини хуьзва. Райондин руководстводи район абад, агьалийрин яшайиш хъсан хьун патал хейлин кIвалахар авунва, и кар давамни ийизва.
И макъалада чаз районда эхиримжи вахтара хьанвай дегишвилерал, тухуз гъиле авай са бязи кIвалахрал куьрелди акъвазиз кIанзава.
Михьивал сагъламвилин замин я
РикIел алама: 2008-йисан 26-февралдиз кьиле фейи райондин муниципальный тешкилатдин администрациядин нубатдин заседанидал райондин руководстводи михьивилерин месэла эцигна. Идахъ вичин себебни авай: райондин сергьятдай физвай «Кавказ» федеральный рекьин (ДаркIуш-Советское) Советский хуьруьн къекъуьндилай Сардархуьруьз физвай, гьакIни хуьрерин арайра авай рекьерин къерехар, куьчеяр, общественный дараматрин патарив гвай чкаяр, къубуяр зирзибилди кьунвай, хъуртариз элкъвенвай.
Заседанидал Имам Музамудинович Яралиева райондин талукь къуллугърин, жавабдар работникрин, хуьрерин поселенийрин кьилерин вилик лап куьруь девирда михьивилер авунин патахъай кIеви ва тайин везифаяр эцигна. Михьивилер авун патал хуьрера субботникар тухвана, анриз гзаф агьалияр, школьникарни желбна. Ида вичин хъсан нетижани гана. ДаркIуш къазмайрилай башламишна Сардархуьруьз кьван рекьин къерехра, хуьрерин сергьятда гьихьтин къайда, михьивал хьанватIа къе чун и кардин шагьидар я.
Кьасумхуьрел, ЦIийи хуьре, Герейханован 1 ва 2-отделенийрин хуьрера, Агъа СтIалрин къазмайрал ва маса хуьрера рекьин къерехра, куьчейра, общественный дараматрин патарив са шумуд чкадал зирзибил вегьедай контейнерар эцигнава, гзаф хуьрера агьалийри кIватIай зирзибил улакьра аваз тухвана тайинарнавай чкайрал гадарунин кIвалах тешкилнава.
Чаз чизвайвал, район ДаркIуш къазмайрин кIанихъай башламиш жезва. Гьанлай, «Кавказ» шегьре рехъ кьуна, райондин сергьятдай яна Кьиблепатан Дагъустандин са шумуд райондиз, мадни къецепатан уьлквейриз -кьилди къачуртIа, Азербайжандиз-гьар юкъуз вишералди инсанар машинра аваз физва, хуьквезва.
Къе хьиз рекьин къерехар михьизваз акурла абуру агьалийриз чухсагъул лугьуда, райондин сергьят абуруз гуьрчегни аквада.
Субботникар тешкилуналди, хуьрерин агьалийри къубуяр, цин хулар ремонт хъувунин, анагар зирзибилдикай михьи авунин рекьерайни районда еке кIвалахар тухванва.
Михьивилер авун ва хуьн-им тек са зирзибилдикай рекьер, куьчеяр михьи авуникай ибарат туш. Районда рекьерин къерехра законди истемишзавай мензил тун тавуна эцигнавай заправкаяр, машинар ремонт хъийидай станцияр, туьквенар вахчунин, рекьер гьяркьуь хъувунин, агьалийри законсуз кьунвай рекьерин къерехар ахъай хъувунин рекьерайни тайин кIвалах тухузва.
Лугьудайвал, михьивал сагъламвилин замин я. Гьавиляй жуван гьаятдилай, патав гвай цин хулалай башламишна, хуьруьн куьчейра, рекьерин къерехра, общественный чкайра михьивал хуьн гьар са касдин буржи, намусдин кар хьана кIанда. Гьар са кар-кIвалах хъсан жедани, пис, чалай-гьар са касдилай гзаф аслу жезвайди садазни сир туш. ТIебиатди ганвай бедендин къуватдилай гъейри, инсандихъ намусдин, михьи руьгьдин къуватни хьана кIанда.
Эцигзава, цIийи хъийизва
«...Эцигзава, куьгьнеди чукIур хъийиз, цIийи хъийиз, эцигзава»- кхьенай шаир Алибег Фатахова.
Райондин руководстводини эцигунрин рекьерай гзаф кIвалахар гъиле кьунва, абур хъсан еришар ва тешкиллувал аваз кьилени физва.
- Санлай алай вахтунда районда чпихъ еке метлеб авай ихьтин эцигунрин кIвалахар виликдай садрани, са руководителдини гъиле кьурди туш,- лугьузва райондин администрациядин эцигунрин ва ЖКХ-дин управленидин начальник З.А.Гьажимирзоева.
Вичин метлебдал, харж ийизвай пулунин такьатрал гьалтайла, «Сардархуьр-ДаркIуш къазмаяр» водовод райондин руководстводи гъиле кьунвай лап чIехи эцигунар я. Анал кIвалахар хъсан еришривди кьиле тухузва. Водовод кардик акатайла 43 километр яргъивал жезвай къаналди 65 агъзур кас хъсан еридин хъвадай целди, 2500 гектардилай виниз чилер дигидай целди таъминардай мумкинвал жеда.
Дяведа телеф хьайибуруз эцигнавай обелискдин патав культурадин ва ял ядай парк туькIуьриз башламишнава. Адан патав спортдин имаратни эцигайдалай кьулухъ и чка Кьасумхуьруьн культура¬дин центрадиз элкъуьн лазим я. Райондин агьалияр ва мугьманар райцентрадин майдандал ва куьчейра кьадарсуз гзаф автотранспорт хьунин месэлади инжиклу ийизва. Гьалар хьсан патахъ дегишарун патал администрацияди къурулушдин бязи идараяр ЦIийи хуьруьз, Терсепул лугьудай участокдиз хутахдай къарар кьабулнава.
Идалай вилик эцигнавай дараматарни алай аямдин архитектуради истемишзавай гьалдиз гъана кIанзава. И гафар иллаки центральный азарханадин патарив гвай дараматриз талукь я.
Автотранспортдин кьадар артух хьунихъ галаз алакъалу яз, республика ва майишатар патал важиблу рекьер гегьеншаруниз ва абур аваданламишуниз талукь кIвалахар тухузва. Кьилди къачуртIа, Кьасумхуьр-ВинистIал-КIварчагъ рехъ туькIуьрзава, ада Кьасумхуьр-Курхуьр рекьел транспортдин жигьетдай гьалтзавай пар кьезиларун лазим я.
Экологиядин гьалар хъсанарун патал чи райондин пуд зонада яшайишдин зирзибил тергдай ва кьенвай малар кучукдай чкаяр (скотомогильник) эцигун пландик кутунва.
Алкьвадрин хуьре алим, арифдар Гьасан Эфендидиз кьве мертебадин музейдин дарамат эцигна акьалтIарзава.
Имам Музамудиновича лагьайвал, алай йисуз муниципальный райондин музейдин дарамат эцигизни башламишда.
Районда общественный дара-матар капитальнидаказ ремонт хъувунин рекьяйни еке кIвалах тухузва. ИкI, алай вахтунда райондин центральный больницадин, «Куь-редин хабарар» газетдин редак-циядин, Культурадин Дворецдин, ЗАГС-дин, пуд мертебадин адми-нистративный, Кьасумхуьруьн 1-нумрадин, ЦIийи поселокдин ва ЦIийи Макьарин юкьван школайрин дараматар капитальнидаказ ремонт хъийизва.
Райондин амай вири школайра ремонтрин кIвалахар тухузва.
З.А.Гьажимирзоева чаз лагьайвал, музеяр эцигуниз, тухузвай ремон-трин кIвалахриз пулунин такьатар райондин бюджетдай ахъайнава.
СтIал Сулейманаз памятник эцигда
Малум тирвал, алай йис Дагъустандин халкьдин шаир, ХХ асирдин Гомер СтIал Сулейманан 140 йисан юбилейдинди я. Йисни Сулейманан йис яз малумарнава. Райондин руководстводи, халкьди чIехи шаирдиз чпин патай авай кIанивал къалурна: районда адан юбилейдиз талукьарна гзаф мярекатар тухвана. Авур крар- им сергьятни туш. Шаирдихъ, райондихъ рикI кузвай Имам Музамудинович Яралиева кьил кутуналди, районда баркаллу мад са кар гъиле кьунва: Герейханован хуьре- Советский хуьруьн къекъуьн-дилай район башламиш жезвай чкадал- чи рикI алай шаир СтIал Сулейманаз памятник эцигда, парк туькIуьрда. Идан патахъай делилар къачун патал райондин архитектор Гьуьсейнов Герман Адиловичан патав фейила, ада чаз памятникдин ва ам эцигзавай чкадин проектдин шикил къалурна. Гьасятда кьатIуз жезва: къекъуьндал, райондиз гьахьзавай сивел, гуьзел имарат жеда.
Г.А.Гьуьсейнова чаз лагьайвал, памятник эцигун патал 15 сотых чил чара авунва, анаг дуьзарна, михьна къайдадиз гъанва. Подрядный заказчик авазва, ада кIвалахзава, хандакIар янава.
Проектдин шикилдай аквазвай-вал, элкъвена памятникдин патав гьамиша къацуз амукьдай къелемар, кул-кус цада, инсанар къекъведай гуьтIуь рекьер туькIуьрда, скамейкаяр эцигда.Паркуна гьамга хьтин къайи яд авай булахни туькIуьрда.
СтIал Сулейманан памятник эцигуниз, парк туькIуьруниз пулунин такьатар райондин бюджетдай чара авунва.
Имам Музамудинович Яралиева 29-июндиз кьиле фейи райондин депутатрин Собранидал лагьайвал, райондиз къведай республикадин руководителар, багьа мугьманар и памятникдал кьабулда, хъфидайла гьанлай рекьени хутада.
«Куьре-Агро» кардик
Виликан совхозар ва колхозар чукIунихъ галаз алакъалу яз районда хуьруьн майишатдин карханаяр: ООО-яр, ЗАО-яр, МУСП-яр, ОАО-яр, КФХ-яр, ЛПХ-яр арадал атана. Производстводин хилера агро-техникадин серенжемар кьиле тухун патал абурухъ тракторар, машинар, хуьруьн майишатдин маса техника авачир. Виликдай майишатрихъ аваз хьайи техника куьгьне хьанвай. И кар фикирда кьуна, Имам Музамудинович Яралиеван инициативадалди районда «Куьре-Агро» тIвар алаз МТС (машинно-технологическая станция) ачухна. И кардиз «Рычал-су» ООО-ди еке куьмек гана. МТС-диз 6 миллион манатдин къимет авай сифте техника хканва, ада кIвалахзава.
Лизингдай аниз мад 20 миллион манатдин къимет авай техника къачун патал ДР-дин хуьруьн майишатдин министерстводиз заявка ганва.
«Куьре-Агро» МТС ачухуни ва ада кIвалахуни райондин руководстводи тухузвай инвестиционный политика уьмуьрдиз кечирмишзавайдан ва ада хъсан нетижа гузвайдан гьакъиндай ачухдиз шагьидвал ийизва.
Дережа хкажда
Чи райондин сергьятда авай «Кпул ятар» тIвар алай санаторияда неинки чи райондин ва республикадин, гьакI Россиядин маса регионрай къвезвай инсанрини чпин сагъламвал мягькемарзава. Санлай къачурла, ана йиса 500-600 кас агьалияр кьабулзава. Райондин руководстводихъ сана-ториядин мумкинвилер артухардай фикир ава, и кардиз куьмекни гузва. Кьилди къачуртIа, алава яз 50 гектардин чил санаториядив вахканва.
Санаториядин мумкинвилер артухарунин мураддалди и кардал инвесторар желбзава. ИкI, «Кпул ятар» санаторий гегьеншарун ва агьалийриз ийизвай къуллугъар артухурун патал Красноярский крайда авай «Монолитстрой» карханадин генеральный директор, чи районэгьли Разим Абасова вичин пулунин такьатар кутунва. Ихьтин кьегьал рухвайрин куьмекдалди, умудлу я, «Кпул ятар» неинки республикадин, гьакI Вирироссиядин метлеб авай санаториядин дережадиз акъатда.
Чаз эменнидин ва чилерин алакъайрин гьакъиндай райад-министрациядин управленидин начальник Н. Къ. Алискерова лагьана, район экономикадин ва социальный жигьетдай вилик тухун патал райондин руководстводи инвестицияр кардик кутуниз къвердавай артух фикир гузва. ИкI, вичин уставной фонд 10 миллион манат тир «Кварчаг» ООО-ди 115 гектарда цIийи уьзуьмлухар кутун ва гьакIни чкадал ципицIар гьялдай завод эцигун патални талукь тир документация гьазурзава. Алай вахтунда уьзуьмлухрин чубукар акIурдай чил дериндай къарагъарзава.
И дереда кардик квай «КIварчагъ дере» МУП-диз инвестицияр гваз Москвадай урус миллетдин са векил хтанва. Адахъни ина вичин такьатрин гьисабдай, икьрардин бинедаллаз, къушарин фабрика, гьакIни 30 гектардихъ агакьна цIийи уьзуьмлухар кутадай ният ава.
Кьилдин инвесторрин гьисабдай ДаркIушрал 100 гектарда цIийи уьзуьмлухар кутун патал проектно-сметный документация гьазурзава.
Райондин руководстводин фикирда кьилдин ксарин инвестицийрин гьисабдай къелемар битмишардай, нехуьн чIахар гьасилдай, ири карч алай малар куькардай гъвечIи карханаярни кардик кутунин фикирарни ава ва и жигьетдай тайин кIвалахарни кьиле тухузва.
... Республикадин са газетдин корреспондентдиз гайи интервьюда райондин депутатрин Собранидин Председателдин заместитель Нариман Шамсудинович Абдулмуталибова лагьанай: «Мад са йис, йисни зур-чи райондин агалкьунар виридаз аквада». Аквазва хьи, райондин руководителрин гафар гьакъикъи крариз элкъвезва.