Чахутка лап къадим вахтарилай инихъ, гьеле Египетдин пирамидайрин девирдани(къванцин асирдани мумкин я аваз хьун) малум тир садакай масадак акатдай начагъвал я. Адакай сифтегьан баянар Гиппократа ганва. Начагъвал арадал гъизвайбур чахуткадин микробактерияр (Кохан палочка) я.
Чахутка гзаф хаталу азар я.Маса инфекцийрилай тафаватлу яз ам хронический къайдада кьиле фида ва и кардини адак начагъ жедайбурун кьадар са шумуд сеферда артух жедай мумкинвал гузва.
2008- йисуз чи райондай чахуткадик начагъ 92 кас учетда авай, абурукайни 40 кас активный чахутка квайбур я, ахьтинбурухъ галаз алакъада хьанвай 83 ава. Абурукайни 59 кас чIехи яшарин инсанар, 2 кас жаванар ва 22 касни 14 йисал кьван фидалди яшда авай аялар я.
И уьзуьрдик начагъ бязи вахтара вич чахуткадик начагъ тирди вичизни тийижир инсанни хьун мумкин я. Ам сифте мекьивилик начагъ хьайиди хьиз гьисс авунни мумкин я. Чахуткадик начагъ хьунин сифтегьан лишанар ихьтинбур я: фад куьлегьдай аватда, галатда, умуми гьал зайиф жеда, гьекь акъатда, иштягь квахьда, яхун жеда, са гъвечIи кIвалах авуртIани нефес дар жеда, бедендал ифин акьалтда, уьгьуь агалтда, цуькIуьндихъ галаз сивяй ивини атун мумкин я, вилери са жуьредин нур гуз жеда.
И начагъвал акатайла садлагьана чир жедач. Ам малум жедалди са шумуд гьафтедилай са шумуд йисал кьван вахт фин мумкин я.
Адет яз и начагъвал чахуткадик начагъда уьгьуь ягъайла, рахадайла ва цуькIуьн гадарайла абурухъ галаз гзаф кьадарра аваз гьавадиз гадар жезвай бациллаяр нефесдихъ галаз фейила, начагъда хуьрек тIуьр къапар ишлемишайла, и уьзуьрдик начагъ мал- къарадин бегьем ргун тавур нек, як ишлемишайлани акатун мумкин я.
И начагъвал тагькимарун патал профилактикадин кIвалах тухунихъ еке метлеб ава. И жигьетдай сифте нубатда чахуткадиз акси БЦЖ- дин рапар ягъун лазим я. ЧIехи яшарин инсанрик и начагъвал кватIа, флюорографиядин къайдада иви, цвар ахтармишнани чириз жеда. Аялрик и уьзуьр кватIа чирун патал Манту, Пирке пробар къачунихъ еке метлеб ава. И хаталу азардикай хуьн патал диде- бубайри гьар йисуз чеб ва гьакIни хзанда авай амай аяларни флюорографиядай акъудна кIанда.
И начагъвал йигин хьуниз куьмек гузвай бязи маса себебарни ава. Абурни инсандин иммунный система, беден хуьзвай къуватар зайиф хьунихъ, жигеррин, сахардин диабетдин, хукдин язвадин хронический начагъвилерихъ, яргъал вахтунда пIапрус чIугунихъ ва ички хъунихъ галазни алакъалу я. И начагъвал гьикьван фад малум хьайитIа сагъар хъийизни гьакьван регьят я. Эгер вахтундамаз фикир тагана, и кар гъиляй вегьейтIа, четин нетижайрал атунни мумкин я.
Алай аямдин яшайишдинни экономикадин четин шартIар фикирдиз къачурла и хаталу начагъвилин вилик пад кьун патал профилактикадин кIвалах гужлу авунихъ, гьар сада вичин сагълам-вилин гьал вахт-вахтунда ахтарми-шунихъ еке метлеб ава.
Чи гьар садан сагъламвал им Ва-тандин девлет я. Ша чна мукъаят-вал хуьн, чи аялрин, чи гележегдин гьакъиндай къайгъударвал ийин.
