27- июнь. И югъ чи халкьдин тарихда ва культурадин уьмуьрда мад са ачух чин кхьин хьана. И юкъуз къадим Ахцегьа лезги халкьдин «Шарвили» къагьриманвилин эпосдин сувар 10- сеферда шад гьалара кьиле фена. Кьиблепатан Дагъустандин халкьарин дуствилин ва садвилин сувариз элкъвенвай республикадин метлеб авай и мярекатда, вилик йисара хьиз, алай йисузни чи райондин агьалийри активвилелди иштиракна. Кьиле чи муниципальный райондин Кьил, «Шарвили» эпосдин суварин оргкомитетдин председатель Имам Музамудинович Яралиев авай чи райондин делегациядин составда 1500 касдихъ агакьна агьалияр авай.
Дагъустандин меркездай, Дербентдай ва маса шегьеррай, Кьиблепатан Дагъустандин саки вири районрай атанвай делегацияр. Ахцегь район башламиш жезвай чкадал Ахцегь рин муниципальный райондин Кьил Сафедин Мурсалова, агъсакъалри, къуьнерихъ япунжияр галай балкIанраллаз чамарарзавай атлуйри, культурадин работникри, зурнейрин ван кьилеллаз, еке хушвилелди къаршиламишна. Анал атанвай багьа мугьманри кьуьлер авуна, сада- садаз сувар тебрик авурдалай гуьгъуьниз абур Ахцегьрин хуьруьн кьилин куьче кьуна КIелед хев галайвал рекье гьатна. Хуьре са шумуд чкадал гьар районрин суварин майданар кардик квай. Шад манийрин авазри, туьнт кьуьлерин макьамри Самур вацIун лепейрин ван бамишарзавай. Ингье тикдай яваш- яваш, суварин мугьманрин цIиргъ КIелед хивез хкаж хьана.Инал абур Ахцегь райондин гьевескарри ва гьакIни лезгийрин госмуздрамтеатрдин артистри лезги халкьдин манийривди, хушвилелди кьабулна. Анал артистри «Шарвили» эпосдай куьруь чIукар кIелна. КIелед хиве эпосдин игитдин гьуьрметдай т1вар эбеди авун патал хкажнавай имарат- шад гьалара ачухайдалай гуьгъуьниз анал и имарат эцигайбурун тIварцIиз ва гьакIни сувар тебрик авунин хуш келимаяр гваз Ахцегьрин муниципальный райондин Кьил Сафедин Мурсалов ва суварин тешкиллувилин комитетдин Председатель Имам Яралиев рахана.
Хуьруьн юкьвал алай спортдин майдандал и суварин гьуьрметдай жегьил пагьливанрин арада гьар жуьредин заланвал авай путар хкажунай, армспортдай ва спортдин маса жуьрейрай акъажунар кьиле физвай. Хуьруьз гьахьзавай рекьин са ачух чкадал цавун пагьливанди вичин гьунар къалурзавай.
И хуьруьнвияр патал суварин югъ мадни са кардал лишанлуди хьана. Суварин межлис башламишдалди вилик и райондин аялрин художественный школадин гьаятда и хуьруьнви машгьур скульптор Аскар Сарыджадиз эцигнавай гуьмбет шад гьалара ачухна. «Шарвили» эпосдин сувар кьиле тухуз 10- йис ва Ахцегь райондин 80 йис тамам хьуниз талукьарнавай шадвилин чIехи межлис кьиле тухузвай райцентрдал алай Советрин Союздин Игит Валентин Эмирован тIварунихъ галай паркуниз физвай рекьин кьве патани и райондин аялрин яратмишунрин КIвалин ва художественный школадин гьевескарри гьазурнавай жуьреба- жуьре шейэрин ва «Шарвили» эпосдиз, хайи ерийриз талукьарнавай шикилрин выставкаяр ачухнавай.
Югъ нисинихъ элкъведайла сегьнедиз Ахцегьрин муниципальный райондин Кьил Сафедин Мурсалов экъечIна. Ада, и чIехи мярекатда иштирак ийиз атанвай мугьманар тебрик авурдалай гуьгъуьниз, вирибуруз и чIехи сувар рикIин сидкьидай мубаракна, ва сувар тебрик авун патал сифте гаф ДР- дин Халкьдин Собранидин Председателдин заместитель Гайдаров Насир Алиевичаз гана. Ада Дагъустан Республикадин Президентдин, Гьукуматдин, Халкьдин Собранидин ва гьакIни вичин патай межлисдин иштиракчийриз, вири халкьдиз и чIехи сувар мубаракна.
Нубатдин гаф и суварин тешкиллувилин комитетдин Председатель Имам Музамудинович Яралиеваз гана.
- Гьуьрметлу мугьманар ва суварин иштиракчияр! - лагьана ада.
- Къе чна нубатдин сеферда адет хьанвай лезги халкьдин «Шарвили» игитвилин эпосдин сувар къейдзава. Алай сувар юбилейдинди я, адан 10 йис тамам жезва. Чун и кардихъ инанмиш я хьи, ихьтин юбилеяр гзаф жеда, вучиз лагьайтIа, Шарвилидин игитвилин крари, адан рекьин тийир руьгьди, Ватандиз ва халкьдиз авай виниз тир муьгьуьббатди чун гьахъвал, чи уьмуьр жезмай кьван хъсан туькIуьрун патал гьамиша руьгьламишзава.
И цIуд йисан вахтунда тешкиллувилин комитетди гьазурвилер акунин ва сувар кьиле тухунин жигьетдай еке кIвалах тухвана. Савкьватдин къайдадин кIалубда аваз лезги ва урус чIаларалди, галай- галайвал хвена, эпосдин тамам текст чапдай акъуднава, халкьдин яратмишунрин вичиз тешпигь авачир хьтин и эсердиз талукьарнавай илимдин статьяяр ва маса материалар авай кIватIал чападай акъуднава, музыкадин фестивалар ва конкурсар кьиле тухвана, чпи кIвалахзавай хилера чпихъ виниз тир агалкьунар хьайи алимриз, писателриз, государстводин ва общественный деятелриз, артистриз ва спортсменриз пулдин премияр ва Оргкомитетдин Гьуьрметдин грамотаяр гана.
Вири и кIвалахри а кардин патахъай шагьидвал ийизва хьи, чна, Шарвилидин невейри, вичи ихьтин гафар тунвай: « Эгер, мус хьайитIани, душманар атана, абуру Лезгистандал гьужумна, квез тади гайитIа, КIелед хивез хкаж хьана, куьне пуд сеферда-«Шарвили! Шарвили! Шарвили!» лагьана заз эвера, гьа чIавуз зун куь куьмекдиз къведа, квехъ галаз санал душман кукIварда.!» адан веси кьилиз акъудун патал кIевелай чалишмишвал ийизва.
Вич арадал атунин жигьетдай «Шарвили» классический эпосрин жергедик акатзава, куьз лагьайтIа, ам вичин политический тарихдин эвел вахтара халкь санал тупламиш хьунин гьерекатрихъ галаз сихдаказ алакъалу я. Чи рикIелай садрани алат тийир профессор Агьед Агъаева кхьейвал, «Шарвили»- им анжах са эпос туш, ам халкьдин патахъай майдандиз экъечIзавайдан ва ам хуьзвайдан гьакъиндай лагьанвай везинлу гимн ва дамах авунин мани я. И идея са Ватанда, сад тир Россияда санал яшамиш жезвай Россиядин вири халкьарин алай аямдин гьакъикъатдихъ ва истемишунрихъ галаз кьазва.
Халкьдин акьулди яратмишнавай ихьтин эсерар чешне гъуналди жегьилрин къанажагъдин лап хъсан ерияр тербияламишзава, чIехи хьайила ахлакьдин бинеяр тестикь жезва. Гьавиляй, вири Дагъустандин художественный культурадин са пай яз, «Шарвили» эпосди ам мадни виниз хкаж хьуниз куьмек гузва, общественный уьмуьрдин къанажагъдинни эстетикадин гьалдиз хъсан патахъди таъсир ийизва.
Къе чун вири КIелед- хев дагъда Шарвилидин гьуьрметдай хкажнавай имарат - ратонда шад гьалара ачухунин шагьидар я. И вакъиа неинки эпический геройдиз гьуьрмет авунин лишан я, ада гьакI чи алай йикъарани чун эпический кьегьалвилерилай гьакъикъи игитвилихъ умудлувилелди физ гьазур тирдан гьакъиндай гьакъикъи шагьидвал ийизва.
Чна и мукьвара 1999- йисан гатуз Дагъустандал вегьей международный террористрин банда кукIварайдалай инихъ I0 йис тамам жезвайдини рикIел хкин. РикIел хкин и хаталу вахтунда дагъустанвийри гьихьтин садвал игитвилин чешнеяр къалурнайтIа! На лугьуда, Шарвилиди эвер гайивал, хайи чил хуьн патал агъзурралди жегьил инсанар, ополченцияр женгиниз экъечIна. Абуру Россиядин армиядихъ галаз санал агрессордиз кьулухъди рум гана, абур кукIварна.
Ида мад сеферда а кар тестикьарзава хьи, чи игитвилерин алатай вахт Шарвили хьтин къагьриманар вири вахтара чешне къачунин ва магълуб тежер руьгьдин къуватдин асул бинеяр хьана ва гьакI яз амукьда. Чи халкьдин тарихдин кьисмет ахьтинди хьана хьи, къе лезгияр Россиядин Федерациядин виридалайни Кьиблепата авай халкь я. Инал, Россиядин Кьиблепатан лап агъа кьилин сергьятдал чаз а кардин патахъай малумариз кIанзава хьи, лезгияр виликдайни гьакI хьайиди я ва гилани Россиядихъ галаз санал жеда. Лезгийри виликдайни хвейиди я ва гилани Россиядин Федерациядин Государстводин интересар, Конституция хуьда ва чи уьлкведин сергьятар жанлудаказ мягькемарда.
Россиядихъ галаз санал хьунин тарихдин и рехъ хкягъун чи гьамишалугъ тир багьа хазина яз амукьда.
Шарвилидин къамат, гьакIни эпосдин фикир желбдай, насигьатдин сюжетар чи халкьдин гзаф несилри арадал гъанвайди я. Гьавиляй Шарвили чаз лап мукьва я. Гьа са вахтунда чун чпин вири къуватар ва вахт серф авуна, кIватIна, къайдада туна, тамам кьадарда аваз и зурба художественный эсер чал агакьарайбуруз юкь агъузна икрам авуниз мажбур я.
Абур вахт жедалди чи арадай акъатай шаир, просветитель регьметлу Забит Ризванов, къе чи арада авай Дагъустандин халкьдин шаир Байрам Салимов, абуру гъиле кьур кIвалах лайихлувилелди давамарзавай шаир ва таржумачи Ризван Ризванов я. Ам себеб яз гила вирибуруз Шарвилидин игитвилин крарикай урус чIалалди кIелдай мумкинвал хьанва.
Эпосдин материалрин бинедаллаз илимдин ахтармишунар кьиле тухвана ва исятдани тухузва, алай вахтунда и эсердин художественный кьетIенвилериз талукьарнавай диссертация гьазурзава.
Адалайни алава яз, «Кавказ» федеральный рехъ тирвал ЦIийи Макьарин хуьруьн патав Къухмазан КIунтI тепедал «Памятник Шарвили» культурно- мемориальный комплекс эцигун патал проектдинни сметадин документар гьазурун патал заказ ганва.
Умудзава, чаз гьеле алай йисуз гележегда культурадин гегьенш серенжемар, гьа гьисабдай яз «Шарвили» эпосдин гуьгъуьнин суварар кьиле тухудай и комплексдин бинеда сад лагьай къван эцигдай мумкинвал жеда.
Анал гьакI тарихдин музей, библиотека, аудио ва видиотека, художественный галерея, выставкайрин зал ва абуруз талукь инфраструктурани жеда. И карда, Шарвилиди вири вахтара вичин халкьдиз эвер гайиди хьиз, чи чалишмишвилер ва мумкинвилер сад авуна кIанда.
«Шарвили» эпос урусрин «Слово о полку Игорове», къиргъизрин «Манас», къалмукьрин «Жангир», эрменийрин «Давид Сасунский», гуржийрин «Сказание об Амирани», эстонрин «Калевиопоэг», осетинрин нартрин эпосрихъ ва дуьньяда са акьван гзаф тушир маса эсеррихъ галаз са жергеда ава. Чна гьахълудаказ а кардал дамах ийизва хьи, лезги халкьдини вахтунин вири имтигьанрай акъатай, магълуб тежер къагьримандиз- игитдиз ва игитвилиз талукьарнавай зурба дережалу мани хьанвай вичин хсуси эпос яратмишна.
Эпосдай гьасятда инсанпересвал, ватандал кьарувал, халкьдиз мукьвавал, гьиссерин деринвал, гуьзелвал, гьижедин нагъмавал кьатIуз жезва. Эпосдай гзаф цIарар халкьдин сивера къекъведай маналу гафариз, эвер гунриз элкъвенва. Абура хъсан крар авуниз, руьгьдин винизвилиз, ислягьвал хуьниз эвер гузва.
Алай вахтунда чи уьлкведи са акьван регьят тушир вахт кечирмишзава, амма чахъ руьгьдай аватдай себебар авач. Килиг, инал гьикьван инсанар кIватI хьанватIа, гьикьван экуь къаматар алатIа! Абурун вилер умудрив ацIанва, абурай чун виликди финин рекье гьи жуьредин хьайитIани четинвилер алудиз жедайдахъ, цIийи уьмуьр арадал гъиз алакьдайдахъ инанмишвал аквазва.
Инал чаз куь фикирдиз чи игитдин гьакъиндай лагьанвай метлеблу ва акьалтIай дуьз гафар хкиз кIанзава: Шарвили- им халкьди вичи вичиз ва гележегдин несилриз хкажнавай эбеди гуьмбет я. Ам четин вахтунда даях, суварин суфрадин кIеви дуст, женгинин майдандал хци яракь, яратмишдай зегьметда галат тежер гъилер я. Шарвили- им жегьилрин викIегьвал , рушарин такабурвал, бубайрин давамарун ва дидейрин даях я.
Играми дустар!
Ихтияр це заз мад сеферда квез чи эпосдин цIуд лагьай сеферда къейдзавай юбилейдин сувар мубарак ийидай. Къуй квехъ Шарвилидин пагьливанвилин сагъламвал, Шарвилидин галат тийир къуватар, чи чIехи Ватандин- Россиядин абадвал патал Шарвилидин хьтин намуслу ва чанни гьайиф татана къуллугъ авун хьурай!
Гуьгъуьнлай анал суварин тебрикдин хуш келимаяр гваз Махачкъала шегьердин Ленинский райондин администрациядин Кьил Омаров Шихагьмед Юсупович, Азербайджан Республикадин меркез тир Баку шегьерда акъатзавай «Самур» газетдин редактор, шаир ва журналист Седакъет Керимова рахана.
«Шарвили» эпосдин суварин межлисдин кьвед лагьай пай- концертдин программа чи райондин Кьасумхуьруьн телестудиядин руководитель, машгьур конферансье Ярагьмед Ярагьмедова кьиле тухвана.
Концертдин программадик Ватандиз, Игитвилиз, Ислягьвилиз, зегьметдиз, халкьарин дуствилиз, муьгьуьббатдиз бахшнавай манияр ва маса нумраяр квай.
Суварин межлисдин ишти-ракчийри чи машгьур манидарар- Дагъустандин халкьдин артистар тир Тарлан Мамедова, Роза Максумовади, Дагъустандин лайихлу артистка Фаризат Зейналовади, вичихъ кьет1ен сес ва еке гележег авай Селим Алагьярова, Замира ва са жерге маса гьевескар артистри лагьай манияр ва маса нумраяр еке хушвилелди кьабулна.
«Шарвили» эпосдин суварин мярекат неинки чи халкьдин, гьакI Дагъустандин культурадин уьмуьрдани лишанлу вакъиадиз элкъвена.