Гитлеран Германияди ва адан союзникри хиянатвилелди Советрин Союздал вегьейдалай инихъ 68 йис тамам хьуни чун тарихдиз фенвай, амма бейнида гьамиша амукьдай 1941-1945-йисарин Ватандин ЧIехи дяведин девирдин вакъиаяр мад сеферда веревирд авуниз мажбурзава.
Малум тирвал, РагъакIидай пата Европадин са жерге уьлквеяр къачуна, 1940-йисан гатуз Германиядин ге¬неральный штаб Советрин Союздихъ галаз дяве авунин план туькIуьрунив эгечIна ва гьа и йисан 18-декабрдиз Германиядин яракьлу къуватрин вер¬ховный главнокомандующий, фюрер Гитлера и документ - «21-нумрадин Директива - Барбаросса план» тестикьарна. Им СССР-дал вегьинин гзаф инсафсуз план тир.
Адан военно-политический метлебрик Советрин Союз са куьруь вахтунда терг авун, дяве гъалибвилелди гатун са куьруь кампаниядин вахтунда куьтягьна, 1941-йисан зулалди-хъуьтIуьн къаяр алукьдалди-Советрин Союз тамамвилелди къачун квай. Советрин Союздал вегьедай вахт 1941-йисан 22-июнь къалурна.
И кар паталди сифте РагъакIидай пата авай урусрин кьушунриз ягъунар кьуна, ахпа уьлкведин деринриз гьахьун ва са куьруь вахтунда политикадин, экономикадин ва культурадин важиблу центраяр кьун къалурнавай. Иллаки Советрин государстводин меркез-Москва кьуниз важиблу фикир ганвай. Москва кьурла, Яру Армия руьгьдай аватда, адавай аксивал хъийиз жедач лагьана фикирзавай.
Къейднавайвал, «Барбаросса план» кьилиз акъуддай югъ алукьна. Германиядин кьушунар ва женгинин техника гегьенш фронтда чи сергьятрихъ ахмиш хьана, хабарсуздаказ чи уьлкведал вегьена. Фашистрин самолетри чи погранзаставайрал, аэродромрал, ракьун рекьерин станцийрал, шегьеррал ва хуьрерал бомбаяр вегьез башламишна.
ИкI, Советрин инсанрин ислягь зегьмет кьатI, Ватандин ЧIехи дяве башламиш хьана. Ватандин азадвал ва аслу туширвал патал Советрин халкьар, гъиле яракь кьуна, вири сад хьиз къарагъна.
Дуьньядин кьвед лагьай дяведиз 61 государство чIугунвай, 110 миллион касди гъиле яракь кьунвай. Советринни Германиядин фронтда женгер гьикI куьтягь жедатIа, гьадалай инсаниятдин кьисмет аслу тир. Гьа и фронтда виридалайни гзаф ивияр экъична, ин¬сафсуз ва зурба ягъунар кьиле фена, гьа и фронтда Вермахтдин 607 диви¬зия кукIварна. Фашистрин блокдин 70 процентдилай виниз женгинин техни¬ка, аскерар тергна. Советринни Гер¬маниядин фронт дуьньядин кьвед лагьай дяведин кар алай фронт тир. И фронтда къизгъин женгер саки кьуд йисуз давам хьана.
Дяведин сифте девир чи кьушунриз гзаф четиндиз акъвазна. Гьам техникадал, гьамни кьушунрин кьадардал гьалтайла еке артуханвилер авай фашистри са къатда виликди гьужумзавай ва 1941-1942-йисара Москвадив, Сталинграддив ва Къавкъаздин дагъларив кьван агакьна.
Дуьньядин тарихда ахьтин вакъиаяр ава хьи, вахтар алатуникди абурун метлеб тIимил жедач ва абур рикIелайни фидач. Ватандин ЧIехи дяведа Советрин халкьди къазанмишай Гъалибвили кьетIен чка кьазва. А дяве гьакъикъатдани зурбади хьана, а дяведа чи Ватанди виликдай вичел гьич садрани гьалт тавур хьтин агъур имтигьанриз дурум гана.
Гьа и девирда Коммунистрин партияди, Советрин Гьукуматди ва Яракьлу Къуватрин бажарагълу полководецар тир Г. К. Жукован, К. К. Рокосовскийдин, Н. С. Коневан, А. И. Еременкодин, Л. А. Говорован ва масабурун регьбервилик кваз женгинин зурба операцияр кьиле тухвана ва виридуьньядин тарих патал метлеб авай Гъалибвал къазанмишна.
Ватандин ЧIехи дяведа чи инсанри тешпигь авачир хьтин дурумлувал, ватанпересвал, викIегьвал, кьегьалвал къалурна. Советрин халкьарин садвал, абурун дуствал ва женгерани абуру чпин рейсадвал къалурун ЧIехи Гъа¬либвал къазанмишунин кар алай шартI хьана. Аскерри, партизанри, подпольедин иштиракчийри чпин чанарилайни гъил къачуна женг чIугуна, далу патан зегьметчийризни чпин къуватар гьайиф атанач.
Къе, чи общество вилик финин цIийи шартIара, чун алатай дяведа чи халкь¬ди ва адан армияди къалурай зурба кьегьалвал мад сеферда дериндай веревирд ийиз чалишмиш жезва.
Ватандин ЧIехи дяве куьтягь хьайидалай инихъ 64 йис алатнава. И дяве¬да гъалибвал къазанмишайди сифте нубатда чи халкь я. Гьа и дяведа виликан Советрин Союздин вири миллетрин ва халкьарин векилри къвал-къвала аваз душмандин аксина женг чIугуна. Ватандин ЧIехи дяведин фрон¬тра къалурай кьегьалвилерай 11 агъзурни 600 касдилай виниз ксар Совет¬рин Союздин Игитвилин чIехи тIварцIиз лайихлу хьана.
Гъалибвал къазанмишун чаз гьакъ¬икъатдани гзаф багьаз акъвазна. Чи уьлкведин халкьар къирмишунин жигьетдай гитлерчийрин акьалтIай ин¬сафсуз планар тахьай мисал авурди вуж ятIа, акьалтзавай несилриз чир хьун лазим я. Жуван тарих чиз, адаз дуьз къимет гуз алакьуник марифатдин жигьетдай зурба къуват ава. Чи къенин уьмуьр накь башламиш хьайиди туш, амма чи гележегдин бинеяр къе кутазвайди я.
Гележег фикирда аваз чна фашизмдиз акси женгера кьегьалвилер къа¬лурай Ватандин баркаллу рухваяр ва рушар эбеди яз рикIера хуьн лазим я.
Ватандин ЧIехи дяведин йисара СССР-дин вири халкьарихъ галаз санал 180 агъзур кас дагъустанвийри, гьа жигьетдай яз 3930 кас чи районэгьлийрини иштиракна. Абуру Ватан лайихлудаказ хуьнни авуна, дяведин вири фронтра кьегьалвилелди женг чIугуна. Абурукай телеф хьайи ва гел галачиз квахьай 90 агъзур касдин тIварар «Са-сад рикIел хкин» кьил ганвай 10 томдикай ибарат РикIел хуьнин ктабда гьатнава. Гьайиф хьи, гьа жергедай яз 1832 кас чи районэгьлияр я.
Дагъустандин баркаллу дишегьлийрини Ватандин ЧIехи дяведин фронтда викIегьвилелди женг чIгуна. Абурукай хейлинбуруз гьукуматдин ви¬низ тир наградаяр ганва.
Дагъустандин вири халкьарин жергедай тир агъзурралди кьегьал рухва¬яр уьлкведин орденризни медалриз, 59 кас Советрин Союздин ва Россиядин Игитвилин тIварцIиз лайихлу хьа¬на, 7 касдикай Баркалладин вири пуд дережадин ордендин сагьибар хьана. 90 агъзурдалай виниз дагъустанвияр дяведа телеф хьана, чпин ивидалди абуру СССР-дин стхавилин халкьарихъ галаз, эвелни-эвел вичел дяведин асул пар гьалтай урус халкьдихъ галаз дуствилин алакъаяр мягькемарна.
Чна, 1418 юкъузни йифиз уьтквемдаказ душмандин хура акъвазна, чи Ва¬тан фашистрин лукIвиликай къутармишайбурун викIегьвилел, дирибашвилел дамахзава. 26 миллион касдилай виниз чи ватанэгьлияр, аскерар ва ис¬лягь гражданар, Гъалибвилин майдин экуь югъ такуна, и мусибатдин дяведа телеф хьуни чи рикIер тIарзава.
Рейхстагдал кьван фейибур, женгерин майданра чанар къурбанд авурбур, далу пата чпин зегьметдалди Гъа¬либвал мукьва авурбур вири халкьди разивилелди рикIел хкизва.
Чи гзаф миллетрин векилрикай ибарат уькведин маса халкьари хьиз, дагъустанвийрини женгера къалурай кьегьалвилер несилрин рикIера эбеди яз амукьда. Абурун уьмуьрди ва кьегьалвилери чи рикIерик гьейранвилин ва дамахдин гьиссер кутазва, чаз Ватан абад хьун патал вири четинвилер алудуниз эверзава.
Куь кьегьалвилер халкьдин рикIелай гьич садрани алатдач.
