1972-йисуз Стокгольм шегьерда ООН-дин къаюмвилик кваз тIебиат хуьнин месэлайриз талукь конференция кьиле фенай ва са тIимил вахт арадай фейила (1972-йисан 15-декабрь), ООН-дин Генеральный Ассамблеяди 5-июнь Виридуьньядин тIебиат хуьдай югъ яз къейд авун малумарнай. Идахъ вичин себебни авай, гьикI лагьайтIа алем, инсаният патал пара кар алай тIебиатдив инсанар эгечIзавай гьал разивал ийиз жедайди тушир. Абуру тIебиатдиз екез хасаратвилер гузвай, тамар, ятар чиркинарзавай... Гьавиляй конференциядал вири дуьньядин уьлквейриз тIебиат хуьнин, адав иесивилелди эгечIунин, тIебиат ва гьава чиркинар тавунин теклифар, меслятар ганай. Идалайни гъейри, анал гьар са уьлкве кьилиз акъудна кIанзавай гьакъикъи крарин жигьетдай таъкимарнай.
Россиядин Федерацияда Виридуьньядин тIебиат хуьнин югъ 1973-йисалай къейдзава. Инсанриз тIебиат кIанарунин мураддалди жуьреба-жуьре конкурсар, килигунар, кинофестивалар, выстовкаяр ва маса мярекатар тешкилзава, тIебиат хуьнал гзаф кьадар инсанар желбзава.
Лугьун лазим я хьи, Дагъустан Республикадани тIебиат хуьниз талукь тайин кIвалах тухузва. Гьеле 1973-йисан 4-апрелдиз КПСС-дин Дагъустандин обкомдин бюроди ва Министррин Советди «ТIебиат хуьнин ва адан ресурсар ишлемишунин кIвалах хъсанарунин гьакъиндай» къарар кьабулнай. Ам 41 пунктуникай ибарат тир.
Эхиримжи 20 йисуз республикада тIебиат хуьнин ва экологиядиз талукь 30-далай артух документар кьабулна. Гьайиф къведай кар я хьи, абурукай гзафбур кьилиз акъуд тавуна амукьна. И кар себеб яз, делилри тестикьарзавайвал, Россиядин Федерациядин маса регионрив гекъигайла, Дагъустандин экологиядин гьалар лап чIурубур я. Инал анжах са мисал гъин. 1924-йисуз Дагъустандин мулкунин 14 процент тамари кьунвайтIа, 1974-йисуз и рекъем 7,3 процентдал хтана. Къе лагьайтIа, адан кьадар мадни тIимил я.
Садазни сир туш, тIебиат пайгардик кваз хуьнилай инсаниятдин гележегдин месэлаярни аслу я. Экологиядин кризис арадал татун патал инсаниятди вичин вилик акъвазнавай тайин месэлаяр гьялун лазим я.
2000-йисан сентябрдин вацра ООН-ди кьабулай декларацияда экологиядин кризисдин вилик пад кьунин 8 везифа тайинарнава: инсанар кесибвиляй ва кашай акъудун; инсаниятдин сагъламвал хъсанарун; дидейрикай ва аялрикай кьиникьар хьун тIимиларун; итимринни дишегьлийрин арада барабарвал тун; виридаз сифтегьан образование гун; тIебиат хуьн; вири хъвадай целди таъминарун; санитарный жигьетдай къуллугъун.
Вири и месэлаяр чи республикадиз, чи райондизни талукь я. Эгер чна «Агьалийри гьихьтин гьава чIугвазва?» - лагьана суал гайитIа, лугьуз жеда хьи, гьар йисуз гьавадик акатзавай лап зиянлу шейэрин (гугуртдин диоксид, углероддин оксид, азотдин оксид, углеводородар ва вилериз таквадай маса куьлуь шейэр) кьадарар гзаф я. И зиянлу шейэрин чIехи пай автотранспортдихъ галаз алакъалу я. Идалай алатайла, нафтIадинни газдин ва эцигунрин промышленностдин карханаяр себеб язни гьавадик хаталу шейэр – руг, углероддин окись, азотдин двуокись, кьуркьушум – акатзава. Пешекаррин ахтармишунри къалурайвал, и затIар гьавадик хьана кIанзавайдалай 2-8 сеферда гзаф ква.
Чна ишлемишзавай яд гьихьтинди я?
Малум тирвал, Дагъустан Республикадин агьалийри яшайишда ва хъун патал ишлемишзавай 40 процент яд ачух чкайрай къачузва. Саки вири кIамарай, вацIарай къачуна, инсанри ишлемишзавай яд михьиди я лугьуз жедач. Дагълара авай булахрин ва гъвечIи кIамарин ятар квачиз, амайбур вири чиркинбур тирди тестикьарнава. Дагъустандин чIехи вацIарик нафтIадин продуктар, фенолар, цур рехъ гуз жедай кьадардилай гзаф ква.
Гьа и жуьреда Каспий гьуьлуьн ятарни чиркинарзава. Сулак ва Самур вацIарин ятарик кваз Каспий гьуьлуьк 80 миллион кубометр чиркин ятар акахьзава.
Республикадин тIебиатдиз, Каспий гьуьлуьз браконьеррини зиян гузва. Абурун вагьши гьерекатар себеб яз, Каспий гьуьле балугърин кьадар лап тIимил хьанва, гьуьлуьн девлетар тарашзава.
Инсанрин жавабдарсузвал себеб яз, чи тамарни лап тежер гьалда кьери жезва. Эхиримжи йисара, пешекаррин ахтармишунри къалурайвал, Самурдин, Белиждин, Мамедкъаладин тамарин са пай амач. Гилани са шумуд виш йисан тарар атIуз, маса гузва.
Лагьана кIанда хьи, тIебиатдин гуьзел чкаяр чи райондин сергьятдани тIимил авач: тамун гапIалар, паркар, булахарни кIамар, вацIарин къерехар, Макьарин кIанихъ галай вир... Анагар хуьн, абурухъ гелкъуьн патал экологиядин ва тIебиатдикай менфят къачунин рекьяй районрин уртах Сулейман-Стальский райондин комитетди тайин кIвалах тухузватIани, санлай и рекьерай хъийидай кIвалахарни гзаф ама.
Вири халкьдиз герек тIебиат хуьнин кардик СМИ-дин такьатри, школьникри, общественный организацийри кутазвай пайни эхиримжи йисара зайифарнава.
Вичин вахтунда тIебиатдал рикI алай урусрин писатель Михаил Пришвина кхьенай: «ТIебиат хуьналди чна Ватан хуьзва!».
Писатель гьахъ я. Са рахунни алачиз, тIебиат барбатI хьайитIа, чилелай инсаниятни пуч жеда. Гьавиляй чакай гьар сад яд хъвазвай булахдивни, девлетар пишкешзавай чиливни, къушаралди, ничхирралди, балугъралди девлетлу тамаривни, гьуьлуьвни къайгъударвилелди эгечIун лазим я.
