Къадим заманайрилай гамар хурун лезги халкьдиз адет хьанвай кар тир. Виликдай дишегьли аялдиз лап мажбури яз гамар храз чирзавай. Гьатта гъуьлуьз фидайла, ада вичин гъилел хранвай гам, халича тухун адетдизни элкъвенвай.
ЧичIедин халичаяр хурунин кIвалахдиз Советрин девирда еке къимет гана. Дагъларин уьлкведин кьиблепатан вири районра гамар храдай хейлин фабрикаярни комбинатар кардик кутуна ва нетижада бейкарвилин вилик пад кьадай мумкинвал хьана. Хейлин дишегьлийри и пешедал машгъул яз гьалал зегьметдалди фу къазанмишна. Лезгийрин гамарин тIвар-ван неинки Дагъустандани чи къудратлу уьлкведа, гьакIни вири дуьньядиз машгьур хьана.
1939-йисуз Парижда ачухай Виридуьньядин ху¬дожественный выставкада лезгийрин чичIедин халичайриз еке къимет ганай. Абур къизилдин медалдиз ва сад лагьай дережадин дипломдиз лайихлу хьанай. Къи¬зилдин гъилер квай чи дидейри, вахари, рушари, сусари лезгийрин тIвар, меденият вири алемдиз раижна. Идалай гуьгъуьниз къецепатан уьлквейрай лезгийрин чичIедин халичайриз гзаф муьштерияр пайда хьана, агъзурралди заказар къвез гатIумна. Республикадин экономикади виликди камар къачуна ва халкьдин яшайишдин шартIарни акваз-акваз къулайвилихъ дегиш жез эгечIна.
1950-1960-йисара дагъвияр арандиз куьч хьуниз мажбурна.
И кIвалахди гамар, халичаяр хурунин кардизни пис терефрихъай таъсирна. Гуьгъуьнлай, уьлкведа перестройкадин девир алукьайла, совхозарни колхозар, фабрикаярни заводар, жуьреба-жуьре карханаяр михьиз чукIурна, базардин экономикадал элячI-на.
Дербентдин тIвар-ван авай гамар храдай комби¬нат, Кьурагь, Сулейман-Стальский, Хив, Докъузпара районрин гамарин фабрикаярни цехар мидаим яз агал хьана. Халкьдин яшайищдин шартIар къулайбур яз амукьнач, бейкарвал гегьенш жез эгечIна, хейлинбур са кьас фу къазанмишун патал патарал финиз мажбур хьана.
Виликдай, алай аямда хьиз химиядин рангар авачиртIани, халичаяр хразвай гьар жуьредин рангарин гъалар еридиз лап вижевайбур тир. Идан сирни ам тир хьи, чи дидейри чуьллера, дагълара экъечIзавай векьерин, цуькверин, абурун дувулрин куьмекдалди нур гудай, алахь тийидай рангарин гъалар кязавай. Ихьтин гъаларикай хранвай халичадини иесидиз яргъал йисаралди къуллугъзавай.
Гьайиф хьи, эхиримжи йисара дидейрилай атанвай и хийирлу пеше квахьзава. Лезги хуьрерани хали¬чаяр храдайбурун кьадар йикъандавай-къуз тIимил жезва, я акьалтзавай несилни и пешедив къадирлувилелди эгечIзавач. Им туьхкIуьр техжедай еке гъалатIдиз элкъведа. Ша чна лезгийрин тарихда кьетIен чка кьунвай и сеняткарвал арадай акъуд тийин.
Асият Мусаева.
