Тарих. Адан гьакъиндай дуьньядин машгьур инсанри гзаф камаллу ихтилатар тунва. «Тарих уьмуьрдин несигьатчи я» лагьанай Грециядин философ Цицерона. Немсерин философ, писатель Ф. Шлегела тарихчи гьатта пайгъамбардив гекъигнай.
Дуьньядиз фадлай машгьур, Россиядин Федерацияда виридалайни къадимлу шегьер тир Дербентдикай ктабар кхьенвай алимар, тарихчияр, сиягьатчияр, археологар ва маса пешекарар гзаф ава.
Ингье, алай йисуз вич гьахълудаказ Кавказдин Албаниядин меркез, къеле, ипекдин рехъ, цавун кIаник квай ачух музей, дуьньядин лап къадим тарих авай шегьер хьиз малум тир Дербентдин 2000 йисан юбилей Вирироссиядин дережада къейд авуна. Юбилейдин вилик тIвар-ван авай журналист Абдулафис Исмаилова «Дербент-вахтариз табий тахьай шегьер» кьил алаз къадим шегьердин тарихдикай, адан къенин йикъарикай ктаб акъудна. Авторди ктаб мукьвара «Куьредин хабарар» газетдин редактор М. Наджафоваз пишкешна. Ктабдихъ галаз чун, редакциядин работникар, таниш хьана, ам кьиляй-кьилди кIелна.
ЯцIу жилдер алаз, гзаф кьадар рангунин шикилар аваз, 2000 тираж яз акъатнавай ктаб I5 кьиликай ибарат я. Авторди лап сур девиррилай эгечIна алай аямдин кIелдайбуруз къадим шегьердин тарихар, сирер, Дербент патал кьиле фейи кьван женгер ачухарзава. Ктаб кIелайла якъин жезвайвал, А. Исмаилова къадим Грециядин, арабрин, урусрин, Персиядин... тарихчийрин, писателрин, пачагьрин, полководецрин (Геродот, Квинт Эллий Арриан, Кассий Дион, Нерон, Марк Анней Лукан, Корнелий Таций, ал-Табари, Халиф Гьарун ар-Рашид, ал-Марвази, ибн-ал-Асир...) чешмейрикай, малуматрикай менфят къачунва ва икьван гагьда гзафбуруз малум тушир делилар, тарихдин вакъиаяр кIелзавайдаз ачухарзава.
Ктаб квекай ятIа, ана ганвай кьилери чпи ачухдиз лугьузва: «Дербент пак ва эбеди шегьер я» (автор Имам Музамудинович Яралиев), «Дербент вилик физва, мад кIвачел ахкьалтзава» (автор Сергей Алимович Меликов), «Эвел - 5000 йисан вилик», «Дербент-Россиядин империядин игьтиятдин зонада», «Дербент - Кавказдин женгининни политический ва алишверишдин центр», «Дербент - Римдинни Парфиядин арада», «Иудеяр Дербентда», «Дербент - аслу тушир шегьер - государство», «Алай аямдин Дербент», «Дербентдин памятникар»...
Гьакъикъатдани, Дербент гзаф вакъиайрин шагьид хьайиди я. ИкI, чи эрадал къведалди 1 асирда Дербент РагъэкъечIдай патан Кавказда арадал атай Кавказдин Албания тIвар алай зурба государстводик акатна, Римдин император Нерона Дербент вичиз муьтIуьгъарун патал поход тешкилна, V-VI асирра Ирандин Сасанидрин тухумдай тир шагьри чпин пачагьлугъдин кеферпатан сергьятар Дербент патахъ гегьеншарна, X-XII асиррда Дербент садалайни аслу тушир государстводиз элкъвена, Ирандин шагьар ва Туьркиядин султанарни Дербент патал чуьруькриз акъатна, 1722-йисуз дербентвийри Каспий гьуьлелай атай Урусатдин император I Петрдиз шегьердин куьлегар багъишна... Дугъриданни, Дербент Азияни Европа сад-садавай чара авун, чапхунчи тайифайрин вилик къачуз тажедай къеле хьиз ва стратегиядин жигьетдай виридайлайни кутугай, къулай чкадал эцигнавай, сергьятдин шегьер тир. Гьикьван чапхунчияр, пачагьар, шагьар атанатIани, гьикьван ивияр экъичнатIани, агъзурралди агьалияр телеф авур женгер арадал гъанатIани, гагь садан, гагь масадан таъсирдик акатнатIани, Дербент я пачагьриз, я вахтариз муьтIуьгъ хьанач. Дуьньядин кьилин пуд диндиз къуллугъзавай, икрамзавай агьалияр яшамиш жезвай шегьерди асирралди вич хвена, мадни мягькемарна, майданар гегьеншарна, агьалийриз кIвалахдай, яшамиш жедай, яратмишдай шартIар тешкилна.
Лезги халкьдин кьегьал ва мерд хва Имам Музамудинович Яралиеван хсуси такьатрихъ акъуднавай А. Исмаилован ктабда тарихдин имаратрин, пак ва тIебиатдин гуьзел чкайрин гзаф кьадар шикиларни ганва. ИкI, «А вокруг Дербента - красота и благодать» кьиле Самурдин тамун, Шалбуз дагъдин, пак Зем-Зем вирин, Самур вацIа авай Чараур чарчардин, Рычал дередин, «Рычал-су» заводдин, ана авай фонтандин, пуд мертебадин ротондадин, къадим Ахцегьрин... шикилар ганва.
«Дербент-вахтариз табий тахьай шегьер» ктаб кIелайла чун, редакциядин работникар, ихьтин фикирдал атана: пак ва эбеди шегьер тир Дербент хьтин шегьерар дуьньяда лап тIимил ава, адан тарихдин, культурадин ва тIебиатдин ирс инсан гьейранарзавай, тажубарзавай алемдин зурба аламат я. Гьавиляй адав къайгъударвилелди, дикъетдивди эгечIун къенин ва къвезмай несилрин везифа я.
Хазран Кьасумов, РФ-дин журналистрин Союздин член.
