Лезгийриз, амай вири халкьариз хьиз, вичин къадим тарих ава. Лезгийрин чил (Лезгистан - Лезгиния) Къафкъазда сифте яз цивилизация арадал атай чкайрикай сад я.
Лап куьгьне вахтара сад тир тайифаяр санал агудуналди, лезгийри чпин гьукумат арадал гъана, мягькем материальный ва руьгьдин меденият тешкилна, ам гилан девиррихъ кьван гъана.
Гьар са халкьдин тарих гьар са несилдиз килигдай гуьзгуь я. Гьар са несилди тарихдиз вил вегьезва, абуруз анай гилан чпин уьмуьрдихъ рехъ акъудиз ва лезги халкьдин тарихда хьайи ва жезмай дегишвилер чириз кIанзава. Тарих чир хьуни чаз накьан чи югъ гьихьтинди тиртIа чирзава ва чун гележегда гьикI жедатIа чирдай мумкинвилер гузва.
Куьре Мелик - зурба шаир, алим ва оратор
Куьре Мелик чаз къецин йикъара малум хьанвай лезгийрин сифте шаиррикай сад я.
Куьре Меликан биография лезги халкьдин тарихдихъ галаз сих алакъада ава ва адан эсеррай чаз лезги халкьдин четин уьмуьр аквазва. Адан уьмуьрдин ва яратмишунрин йисар Тимурлена Лезгистандал гьужумар авур девирдал гьалтзава.
Куьре Меликан яратмишунар юкьван виш йисарин лезги литературадин гьеле чна чеб тамамдиз ахъай тавунвай нурлу ва къизгъин чинар я.
Шаир тахминан 1340-1410 йисара яшамиш хьана. Адан девир кьадарсуз заланди тир: чи халкь яшамиш жезвай чилерал са къатда къецепатан чапхунчийри гьужумарзавай. Меликаз Тимурленан кьушунрин тарашчивилер акуна.
Куьре Меликакай гзаф риваятар ама. Са риваятди хабар гузва: «Курхуьр Тимурленан чапхунчийри чкIурайди я. Гьа чIавуз хуьре вири лезгийриз машгьур шаир яшамиш жезвай. Адалай лезгияр сад ийиз ва абурун кьиле акъвазиз алакьнай. Шаирдин тIвар Мелик тир. Меликаз чапхунчийрин патай зулумар акуна. Чпин гъиле гьатайла, душманри ам ярхарнавай чукьвандал кутIунна, кьулаба кьунвай туруналди гатанай, адан хирерив ва вилерив цIай агудиз, къакъуднай. Ахпа шаир зиндандиз гадарна, адаз фу-яд ганач. Амма руьгьдиз чIехи Мелика вири гужар эхна. Лезгийрин кьушунди хуьрер душманрикай азад авурла, ам буьркьуь хьанвай...»
Тимурленан кьушунрихъ галаз лезгийри дявеяр авур вахтунда Мелик бажарагъдин кукIушдиз хкаж хьанвай шаир я.
Куьре Мелика, лезги ватандал душманди вегьейла, вич азарлу яз, сазни къачуна, кимел экъечIна, халкьдихъ элкъвена, мани лагьана:
Къарагъ эллер, къарагъ эллер,
Чаз хьанава ивид селлер...
Мягъкемара кIвачер, гъилер,
Гьазур ая жида иер!
Забит Ризванова вичин «Лезгийрин тарих» ктабда Куьредай тир Мелика Дербентдай тир Абу Омарахъ, Бакудай тир Саид-Ягьиядихъ ва маса алимрихъ галаз, лезгийрин литература ва искусство вилик тухунин кардик вичин еке пайни кутурди къалурзава.
А вахтара Куьре Меликан тIварцIихъ «мазан» гафни гилигзавай. Ида ам зурба алим ва кар чидайди, чIехи шаир ва оратор тирди къалурзава.
Куьре Меликан тухумдикай
Вичин «Русиятда заз стхаяр-вахар ава» лугьудай биографический поэмада на «Рус халкь вуч гуьзел я!» шиирда Куьре Мелика вичикай ва вичин тухумдикай икI лагьанва: «Мелик Лезгистандин Куьредин пачагьдин тухумда дидедиз хьана. Куьре Меликан чIехи буба Амрац михьи лезги тир. Адан юлдаш Московский пачагьлугъдин пачагь Иван Калитадин мирес Ольга тир. Амрацазни Ольгадиз са гада хьана. Адазни абуру Русун лугьудай тIвар гана. Амрац кьейидалай кьулухъ Куьре¬дин пачагьлугъдин ва Лезгистандин кьиле Русун акъвазна. Русуназ гьар жуьре вилаятрай вад паб авай. Вад лагьай паб ада Ахцегьрин пачагьлугъдин хизандай къачунай, адан тIварни Гьейда тир. Гьейдадиз 7 рушни 6 гада хьана. Сифте адаз гада хьана. Гьейдади вичин сифте гададал вичин стха- царевичан тIвар Мелик эцигна. Меликан 6 йис хьайила, чIехи диде Ольгади ам Москвадин кIанихъ галай Базень лугьудай хуьруьз тухвана. Ина Иван-Красныйдин гатуз ял ядай усадьба авай. Ина Мелика 4 класс куьтягьайла, чIехи дидеди Мелик Куьре шегьердиз (гилан Курхуьруьз) хкана. Инани ва гуьгъуьнлай Берде лугьудай шегьерра ада а чIаван 10 класс куьтягьна. И девирда Куьре Мелика чIехи шаиррин, алимрин регьбервилик кваз еке тежриба къачуна ва 20 йис тамам хьайила ам Афины шегьердиз, Римдиз илим чирун ва «мазан» тIвар къачун патал рекье тунай.
Къафкъаздин Албанидин къайдайриз килигайла, ада ана 12 йисуз кIелна ва вичин уьлкведиз элкъвена хтана.
Куьре Мелик Эллададай вичин Лезгистандиз хтай вахт лезги халкьдин уьмуьрда четин девир хьа¬на. И вахтунда Лезгистанда гьукум туьрквери кьунвай. Абурухъ галаз хьайи дявейра Куьре Меликан буба Русунни кьена. Мелик Лезгистанда чинеба яшамиш жез хьана.
И вахтунда Куьреда Ширвандин Шагьрин гьукум тестикь хьанвай. Ширван-шагьдин стхадин рушаз Мелик кIан хьана. Ширван-шагьриз зурба мехъер ийиз кIанзавай. Мелика абуруз лагьана: «И кIвалах а вахтунда кьилиз акъатда, эгер куьне заз кьушун гана, за жуван Куьре шегьер душмандикай азад авуртIа».
Адаз кьушун гана. Меликан мурад кьилиз акъатна ва ам Куьре вилаятдин пачагь хьана...
Куьре Мелика «гъуйни» диндиз икрам ийизвай. А динди икI лугьузва:
- «Цавараллай Аллагьни чилераллай инсанар, жуваз жув хъиз, кIан хьухь».
- «Жуван зегьметдин такьатар кесибрихъ галаз апая».
- «Уьмуьрда гьич садазни писвал ийимир!»
Мелика дуьньядал са дин («гъуйни») хьун герек тирди, тахьайтIа, гзаф динар себеб яз еке бедбахтвилер жедайди лугьузва. Амма, Меликан сур гьинаватIа, са риваятдани авач, тарихдани кхьенвач.
Амма гзаф тарихчийри, вирида сад хьиз, Куьре Мелик Куьре шегьер чкIайла, адан патав гвай къазмайрал кучуднава лугьуз тестикьарзава. А къазмайрикайни гилан девирдин Курхуьр арадал атанва. Тарихда адаз Куьре хуьр лугьузвай.
Куьре Мелика вичин жемятдиз веси яз лагьанай:
«И чил квадармир, зи халкь, зи жемят,
Чил квахьай халкьдиз фу жеда кьегьят,
Чарада гудай затI туш азадвал,
Азад тахьайдаз аквач абадвал».
Ада вичин хцизни ватанпересвилин гафаралди лагьанай:
«Веси я ваз зи: хуьх чи лезги чил!
Душмандин вилик агъуз мийир кьил!»
Куьре Мелик чи лезги поэзиядин цава нур гузавай экуь гъетерикай сад я. Нурлу гъетер са чIавузни туьхуьдач.
М. Гьажиев, зегьметдин ветеран.
