Советрин девирдии тарихдин памятникар
Дагъустанда экономика ва культура кIвачел акьалтун Советрин властдихъ, чIехи Ленинан тIварунихъ галаз алакъалу я. Шегьердин зегьметчи халкьди кьил кутуналди Дербентдин Азадвилин майдандал Владимир Ильич Лениназ памятник эцигна. Адан кьакьанвилел 3 метр ала.
В.И.Лениназ памятникар С.М.Кирован тIварунихъ галай паркуна, вокзалдин патав гвай майдандал ва шегьердин «Урожай» стадиондин кьилин вараривни хкажнай.
М. И. Калинин яшамиш хьайи кIвал
Дербентдин тарихдин хейлин крар Советрин гьукуматдин машгьур деятель М.И.Калининан тIварцIихъ галаз алакъалу я. Дербентда ам шегьердин набататрин рекьяй тежрибадинни ахтармишунрин станциядин патав гвай къванерикай эцигнавай са мертебадин гъвечIи кIвалера яшамиш хьанай.
1928-йисан гатуз ам Дербентдиз атун шегьердин зегьметчияр патал сувариз элкъвенай. М.И.Калинина дербентвийрихъ галаз суьгьбетар авуна, абурун кIвалахдихъ, яшайишдихъ галаз таниш хьана, къадим шегьердин надир чкайриз килигна. М.И.Калинин гьа чIавуз Советрин Союзда сад лагьай шуьшеяр акъуддай механизмламишнавай «Дагъустандин Огни» заводдиз фенай, Карханадиз килигайдалай кьулухъ М.Калинин анин собранидал рабочийрин вилик рахана. Дербентвийри адаз милли костюм - черкеска пишкешнай.
В. М. Кироваз памятник
Зегьметчийрин ял ягъунал рикI алай чкайрикай сад тир паркуниз гьахьзавай чкадал С.М.Кироваз памятник хкажнай ва паркни адан тIварунихъ янай. ЧIехи Октябрдин социалистический революция гъалиб хьайидалай гуьгъуьниз, граждан дяведин ва военный интервенциядин йисара С.М.Кирова Кеферпатан Кавказда, Гуржистанда ва Азербайжанда Советрин власть туькIуьрун ва мягькемарун патал гзаф кIвалахар авуна. Ада Кавказ душмандикай хвейи XI Яру Армиядин гьужум тешкилнай.
Ракьун рекьерин рабочийрин забастовкадиз...
1905-йисуз хьайи Дербентдин ракьун рекьерин алакъадин рабочийрин политический забастовкадин женгчийриз вокзалдин майдандал памятник хкажнай. Абур Вирироссиядин ракьун рекьерин работникрин Союздин, гьакIни Владикавказдин ракьун рекьин рабочийринни къуллугъчийрин профсоюздин Центральный (Дондал алай Ростов) бюродин самодержавие алудна гадарунин карда санлай вири халкь къарагъуналди, и забастовка женгинин эхиримжи акт жедайдакай эвер гуниз жаваб яз къарагънай. I905-йисан 8-декабрдин нянихъ, Дербентдин отделенидин Союзни шерик хьана, телеграфдин ва маса карханайрин къуллугьчиярни забастовкадик экечIнай.
Станцийрал гьар юкъуз собранияр, митингар кьиле физвай. Анрал чкадин ва Бакудай атанвай ораторар-большевикар рахазвай. Мярекатрин иштиракчийри пачагь тахтунай гадарун ва демократический республика тешкилун, муьжуьд сятдин кIвалахдин югъ истемишзавай.
Пассажирар тухудай ва пар дашмишдай поездри гьерекат тамамвилелди акъвазарнай. Кавказда пачагьдин наместникдин истемишунрин нетижада чкадин властри ракьун рекьерин работникрин аксина жазадин серенжемар ишлемишнай. Рекьел кьетIен гьалар малумарна, станция кьушунрив ацIурна. Активистар дустагъра ацукьарна, кIвалера къекъвена, анрай жагьай яракьар вахчуна.
Маркусан кIвал
Дербентдин Ленинан куьчедин 10-нумрадин къванцин гъвечIи са мертебадин кIвалера 1913-1916-йисара Осетиядин ва Дагъустандин зегьметчийрин бахтлу гележег патал ялавлу женгчи Яков Львович Маркус яшамиш хьана. Дербентдин училищедин заведующийвиле кIвалахзавай ада 1913-йисан эхирра марксиствилин чинебан кружок тешкилна.
1916-йисуз Маркус вич хайи ва революциядин кIвалах тухвай Владикавказдиз хъфизва. Гьа и йисан 30-апрелдиз ам Деникинан жаллатIри яна кьенай.
