Яргъал вахтунда лезгийрихъ чпин эпос авайди туш лугьуз хьана. ИкI лугьунин себеб ам тир хьи, виликдай лезги алимар, литературоведар халкьдин эпический яратмишунар дериндай ахтармишунал кIевелай машгъул жезвачир.
"Шарвили" тIвар алай гужлу, викIегь, дирибаш касдикай-игитдикай риваятарни кьисаяр масадбурун мецелай кхьин хъийизвайбурни куьруь малуматар чап авунал сергьятламиш жезвай, абур чпин гъиле гьатнавай материалдал гъил элкъуьр хъувунал, ам са тартибда тунал машгъул жезвачир. Гьа са вахтунда игит Шарвилидиз талукь эпосдин зурба эсер виш йисара халкьдин уьмуьрдин дерин къатара арадал къвезвай, девлетлу жезвай. Амма са вахт алукьдалди чIалан и жавагьир халкьдин гегьенш къатарин арада раиж ийиз тахьана амазмай. Анжах са тIимил вахтар идалай вилик и кар кьилиз акъуддай мумкинвал арадал атана.
1956-йисан гатуз фольклорист, про¬заик ва шаир рагьметлу Забит Ризвановахъ галаз санал чун КцIар райондин СтIуррин хуьре хьана. Базар-дуьзуь дагъдин ценерив экIя хьанвай и хуьре 83 йисан яшдиз акъатнавай Алисмана чаз са риваят ахъайна. Ана къадим заманайра Шарвили тIвар алай са игит хьана, ада турунив яна Базар-дуьзуьдинни Лезе-дагъдин арадай гирве атIана, ва идалди са манийвални авачиз дагъдин а патаз экъечIдай рехъ ачухна лугьузвай. И яшлу касдин меце¬лай чаз Шарвилидикай маса риваятрин ванни хьана. Ада суьгьбет авурвал, Шарвилиди багъри халкьдиз басрух гуз алахъзавай душманрин аксина гьамиша женг чIугваз хьана. Алисмана вири и крарикай рикIик акьван гъалаба кваз ахъайзавай хьи, на лугьуди ада тIвар кьазвай вакъиайра вичини иштирак авурди я. Адавай чна гьа чIавуз лезги халкьдин са шумуд манини кхьенай. Ада тестикьариз хьайивал, Шарвили ватандиз гъалиб хьана хтай гьар сеферда жемятди «Мулейли" ва "Перизада" манияр лугьудай.
1957-йисуз лагьайтIа, чна халкь¬дин кьегьалрикай манияр, риваятар ва кьисаяр Инигърин хуьре агъсакъал Усмановавай, ТIигъийрал Абдуллаевавай, Кичандал Демировавай, Яргундал Рустамовавай, Чеперин хуь¬ре ашукь Абдуллагьавайни кхьена. Абурун арада Къванцин гададикай, ашукьдин къуватдикай, зурба къуват-такьат авай руш Бахтаваракай, ашукь Лукьманакай ва маса риваятарни авай. Забит Ризвановахъ галаз чна абурун винел кIвалах хъувуна ва про¬фессор Агьед Агъаеван куьмекни га¬лаз 1963-йисуз абур, "Ашукьдин къуват" тIвар гана, кьилдин кIватIал яз чапдай акъудна.
Вири а риваятар лезги халкьдин игитвилин эпосдин лап къадимлу паюник акатзава. И риваятра эпический сюжетрин художественный терефар дегиш тахьана амукьзавач. Лап куьгьне эпосда сюжет эпический игит хаталу вагьшидиз акси акъвазарунин къайдада туькIуьрнава. Эпос вилик финин гуьгъуьнин девирда гьакъикъи душманрихъ галаз кьиле тухузвай женгерикай ихтилат физва. Гьа и ри¬ваятра сюжет туькIуьрдайла яшайишдиз талукь месэлайриз важиблу чка ганва. И риваятрик квай кьегьалри чпин чандин-тандин къуват себеб яз душмандин винел гъалибвал къазанмишзава. Абурун хура гьич са душмандивайни акъвазиз жезвач. Амма къейд авуна кIанда хьи, халкьди и ри¬ваятрик квай игитар, къуватлубур хьунилай гъейри, гьар жуьредин четинвилерай экъечIдайвал амал чидайбур язни къалурнава. Вири и крар лезги халкьдин игитвилин эпосдихъ галаз алакъа авай вири эсеррихъ галаз таниш хьайила гьисс ийиз жезва. Амма эхиримжи девирдин риваятрин игитриз и кар иллаки гзаф хас я. Риваятрин сюжетар а саягъда туькIуьрнава хьи, дагъви кас неинки къуватдал гьалтайла душманрилай вине яз къалурнава, халкьдин игитдин акьул-камал, зигьин-кьатIунни душманрив гекъигайла дерин я.
Гуьгъуьнлай чна эпосдиз талукь риваятар Кьурагьрин хуьре - Исаевавай, Ахцегьа - Мурсаловавай, Рутула-ашукь Саларовавай, Мегьарамдхуьре - Рамазановавай, Тагъарубада - Садиевавай ва масабурувайни кхьена. Эхирни чун "Шарвили» - им тамамвилелди кIватI хъувун тавунвай, дериндай ахтармишна са кIалуб-къайдадиз гъун тавунвай эпос я лагьай фикирдал атана. Чна жуван вилик кIвалах давамарунин, лезги халкьдин эпосдин винел художественный литературадин къанунрихъ галаз кьадайвал кIвалах хъувунин ва дуьзгуьн са кIалубдиз гъайидалай гуьгъуьниз ам кIелдайбуруз теклифунин мурад эцигна. Гьа икI, ирид йисан къене лезги хейлин хуьрера къекъвейдалай, КцIар, Хачмас, Къуба, Ахцегь, Кьурагь, Мегьарамдхуьруьн ва са жерге маса районрин хуьрера риваятар, кьисаяр чидайбурухъ, ашукьрихъ, агъсакъалрихъ галаз суьгьбетар авурдалай гуьгъуьниз Шарвилидин игитвилин гьейбатлу къамат - халкьди са шумуд асир идалай вилик вичин художественный къанажагъда арадал гъайи игитдин къамат битав сад яз вилик акъвазна.
Къейд авун лазим я хьи, са жерге маса халкьарин эпосрилай тафаватлу яз Лезги халкьдин эпосдин кьилин игит жергедин дагъвидин - чубандин хва я. Халкьди гьахъ-адалатдикай вичин эрзиман мурадар Шарвилидин къаматда аваз умумиламишнавай тегьерда къалурнава. Вичин рикIин мурад кьилиз акъудун патал халкьди Шарвили лап зурба къуват авай кас яз къалурзава. Ам кичIевал вуч затI ятIа чин тийир дирибаш аскер, женгина гьикьван четинвилерал расалмиш хьайитIани, душмандин вилик руьгьдин ажузвал тавуна кIеверай экъечIиз алакьзавай кас я.
Шарвилидиз зегьметчи инсанар ала ва багьа я, игитди абуруз архавалзава, хайи чилел инсанар азаддаказ ва хушбахтдаказ яшамиш хьун патал ада къуватарни гьайиф татана женг чIугвазва: вичин къуват, дирибашвал, акьул-камал себеб яз ада душмандин кьуьруькрай кьил акъудзава ва ам гьар сеферда кIаник кутазва. Багъри халкьдиз сергьят авачир кьван вафалу тир Шарвили вичин хийирдихъ галтугнавай кас ваъ, халкьдин динжвилихъ, генгвилихъ ялзавай кьегьал я. Халкь патал ам чанни къурбанд ийиз гьазур я.
«Шарвили" эпосда чи фикир желбзавай мад са касдин къамат ачухарнава. Ихтилат ашукь ва агъсакъал Кас-Бубадикай физва. Жуьреба-жуьре риваятра Кас-Буба жуьреба-жуьрдаказ къалурнава. Амма гьикьван тафаватлувилер гьалтзаватIани, вири риваятра ам къениди, акьуллуди, намуслу ксарал рикI алайди яз къалурнава. Лап кIеве гьатай макъамра ашукь Kaс Бубадикай Шарвили патал рикIяй-рикIиз рехъ авай меслятчи хьана. Шарвилиди гьамиша адахъ яб акализ, адан меслятар ва насигьатар кьаз хьана.
Эпосда Шарвилидилай ва Кас-Бубадилай гъейри халкьдин игитдиз чпелай алакьдайвал куьмекар гуз хьайи маса кьегьалрин- гужлу ва дирибаш ксарин къаматарни ачухарнава.
Эпосда ганвай дишегьлийрин къаматарни лап хуш майилвилер apадал гъидайбур я. Абур хайи халкьдиз вафалу, истеклу, халис дагъви дишегьлияр я. Абурун къаматар жанлудаказ ганва. Гьабурни халкьдин хушбахтвал патал женг чIугвазвай кьегьелриз чпелай алакьдайвал куьмек гуз кIевелай чалишмиш жезвай. Абур гьар гьикI авуртIани гъалиб жедайдахъ инанмиш дишегьлияр я, абурун арада Шарвилидин диде Цуькверан къаматди кьетIен чка кьазва. Ам вичин дидевилин буржидиз вафалу дишегьли, масадан дердидикай хабар кьадай кас я. Дагъларахъ галаз санал ада вичин вири уьмуьр авай-авачир са хва тербияламишуниз бахшна. Ам Шарвилиди гъиле кьазвай крар дуьзбур, къенибур тирдахъ рикIин сидкьидай инанмиш я ва ада вичин багъри хциз душманрин аксина женг чIугунин карда, руьгьдин вири къуватар эцигна, куьмек гузва.
Эпосда Шарвилидин яр Экверни гьакъисагъ, камаллу ва баркалладиз лайихлу дагъви дишегьли яз къалурнава.
"Шарвили" эпосди вичин художественный лайихлувилералди чи фикир желбзава. Адан сюжет туькIвейди, пайгардаказ ачух жезвайди я. Ана вилик эцигнавай мурад-метлебдивай къерехдихъ алатунар авач. Халкьдин риваятра кьилин игит гьамиша эвелимжи чкадал ала. Вири адан гьерекатар, вахт- чIав кIевелай вилив хвена, галай-галайвал ачухарзава.
Риваятра вичин уьмуьр бязи вахтара лап еке хаталувилик акатзавай кьегьал аскердин виридалайни жавабдар макъамриз кьетIен фикир ryзва. Игит Шарвилидинни душманрин арада кьиле физвай акьунар баришугъ тежербур тирди къейднава. Гьавиляй чун суьгь-бетдихъ кьиляй-кьилди, дикъетдивди яб акалуниз мажбур жезва.
Фольклордин сая памятник яз эпос халкьди вичин душманрин аксина чIугур женгиникай туькIуьрнавай кьилди-кьилдин манийрикай ва риваятрикай ибарат хьанва. Анра къалурнавай вакъиаяр кьиле физвай вахтуникай тайиндаказ лугьуз хьун четин я. Амма са бязи лишанриз килигайла ихтилат юкьван виш йисарин сифте кьилерикай - Кавказдин Албаниядин территорияда арабрихъни хазаррихъ галаз дявеяр хьайи девирдикай физваз хьун мумкин я лугьудай мумкинвал гузва.
Идалай къадим заманайриз хас крарикайни а риваятра са жуьреда ха¬бар ганва. Идан патахъай а манийрай ва риваятрай чал гьалтзавай гзаф гъуцариз икрам ийиз хьайи девирдиз хас адетри шагьидвалзава (абурун лишанар лезгийрин яшайишда къени гьалтзама).
Вичин винел кIвалах хъувунвай, тамам са кIалубдиз гъанвай эпосдин гьар са кьил (вири санлай къад кьил ава) тамам художественный эсер я. Муькуь патахъай paxaйтIа, абур вири са сюжетди агуднава. Эпос идеядинни художественный жигьетдай пайгарди хьун а кардихъ галаз алакъалу я хьи, ам асиррилай асирралди халкьдин чIалан устадри цIалцIамар хъийиз хьана ва эхирни лап гьуьндуьр дережадиз акъудна.
«Юпитер» издательствода чапдай акъуднавай «Шарвили» эпосдиз кхьенвай сифте гафунин автор Ризван Ризванова къейдзавайвал, «Шарвили»- им гьакъикъатдани лезги халкьдин сивин яратмиишунрин эсер я..."
Филологиядин илимрин доктор, профессор Агьед Агъаева лагьайтIа, вичин макъалада къейдзавайвал, "Игитвилин эпосдикай Шарвилидиз туькIуьрнавай чIалан памятник хьанва, амма халкьдиз идалайни гзаф крар кIанзава, адан къамат скульптурадин памятникдани эбеди яз таз, яни игитвилии эпосни гьакъикъи игитвал зигьиндин къуватдалди алакъалу ийиз кIанзава. Гьакъикъи игитвиликай рахайтIа, адаз уьмуьрда гьамиша чка жагъизвайди я".
«Шарвили» эпос жагъур хъувунва, кIватIнава, тамам са кIалубда тунва ва виликан РД-дин Госсоветдин член, республикадин прокурор Имам Яралиевни РД-дин прокуратурадин жавабдар къуллугъчи Тофик Ашурбегован еке куьмекни галаз кьилдин ктаб яз чапдай акъуднава.
Эпосдии са бязи кьилер авар, дарги, къумукь, лак ва Дагъустандин маса халкьарин чIаларизни таржума авунва, республикадин газетриз акъуднава. Эпос урус чIалалдини акъудунин кIвалах гъиле кьунва. Адан сад лагьай пай ктаб чапдай акъатнава.
Амма им «Шарвили» эпосдихъ галаз алакъалу кIвалах эхирдиз атанва лагьай чIал туш. Шарвилидикай чаз малум тир ва чна кIватI хъувунвай къад риваятдилай гъейри, аквар гьаларай, масадбурни авайди я. Чун инанмиш тирвал, халкьдин бейнида абур амазма. ГьакI хьайила, Шарвилиди¬кай туькIуьрнавай риваятар, кьисаяр, манияр кIватI хъувунин кIвалах давамарун, халкьди виш йисаралди арадал гъайи чIалан жавагьирар вири кIватIна агуд хъувуна, гьадав вичив агакьар хъувуна кIанда.
