Аким Аскеров 1949-йисуз дидедиз хьана. Ада Буйнакск шегьердин хуьруьн майишатдин техникум, и шегьердин педучилище ва гуьгъуьнлайни ДГУ-дин тарихдин факультет акьалтIарна, яргъал йисара НуьцIуьгърин юкьван школада акьалтзавай несилдиз чирвилер ва тербия гана.
-Гьеле школада кIелзавай йисара за хайи хуьруьн тарихдиз интерес ийиз эгечIнай,-лугьузва Аким Аскерова.-ДГУ-да кIелдай йисара и месэладал зун рикIивай машгъул хьана. Зун жувак секинсузвал кутазвай са шумуд суалдиз жавабар жагъуриз алахъна: Хуьр мус арадал атана? Хуьре гьихьтин тухумар ава? НуьцIуьгъ хуьруьн тIвар гьинай арадал атана? Вилик девирра хуьруьнвияр квел машгъул жезвай?...
РикIе гьамиша А.С.Пушкина лагьай «…хайи ерийрин тарих чир хьун неинки лазим, гьакI чарасузни я» гафар аваз хьайи Аким Аскерова школада кIвалахзавай йисара хайи хуьруькай, агьалийрикай, тIебиатдин гуьзел ва тарихдин чкайрикай гзаф кьадар делилар, материалар кIватIна. Нетижада надир ктаб- «НуьцIуьгъ хуьруьн тарих» арадал атана. Ктаб за кьиляй-кьилди кIелна, яратмишзавай кас яз, ада заз екез таъсир авуна. И ктабдай къачуна гузвай са бязи делилри, рекъемри, рикIел хкунри чи газет кIелзавайбурузни таъсир ийидайдахъ зун инанмиш я.
Аким Аскерова кхьизвайвал, 1000 йис идалай вилик КIварчагъ дереда, къенин НуьцIуьгърин хуьр алай чкадал, Гуман тIвар алай хуьр-шегьер алайди тир. Ам Кефердихъай дерин дагьарди, Рагъ акIидай патахъай кьакьан дагълари, Кьибледихъайни Рагъ экъечIдай патахъай къеледин кьакьан цлари хуьзвай.
Алимрин ахтармишунри къалурзавайвал, виликан девирра ина эрменияр яшамиш жезвай. И кар «Къундагъар» участокда авай сурарин кьилерихъ галай къванерал авунвай кхьинрини тестикь ийизва.
Саки 775 йисан идалай вилик Гуман татарринни манголрин чапхунчийри кукIварна.
Гьа девирра эцигай «КIеле» башня къенин йикъарани ама.
Лугьузвайвал, Гуман тIвар хуьрел «Гум», «Гумадин шегьер» гафарикай арадал атана. ГьикI лагьайтIа, дереда гьамиша гум хьиз циф гьатна жедай.
Хуьрел НуьцIуьгъ лагьай тIвар «УьцIуьрай», «УьцIей», «УьцIуьрай хуьр» гафар бинеда аваз, рахунин къайдада дегишвилер хьунихъ галаз арадал атана.
НуьцIуьгърин хуьр 300 йисан вилик ХVII-XVIII асирра арадал атана. 1958-1959-йисара хуьр къе алай чкадал куьч хьана. Хуьруь 1 квадратный километрдин майдан кьазва, ана 1044 кас (520 итим ва 524 дишегьли) яшамиш жезва.
Хуьруьн юкьвай, ам кьве патал пайна, НуьцIуьгъ-чай («Ярак-су») вацI авахьзава. Ам сифтедай КIварчагърин, гуьгъуьнлай Рубас вацIарик акахьзава, Каспий гьуьлуьз авахьзава.
1928-йисуз НуьцIуьгъа хуьруьн майишатдин артель ачухна, 1932-йисуз Урицкидин тIварунихъ галай колхоз тешкилна, 1965-йисуз ам (дередин маса колхозрихъ галаз) «Коммуна» совхоздик кутуна.
20-йисарин эхирра ва 30-йисарин сифте кьилера хуьре Совет тешкилна. Саки 30 йисан къене Советдин секретарвиле Мурсалов Серхята кIвалахна.
1918-20-йисара партийный ва комсомольский ячейкайра пионеррин сифтегьан отрядар тешкилна.
НуьцIуьгъа 1938-йисуз комсомолрин организация тешкилна. Абдулалимов Бала-къардаш, Аскеров Юнус, Къаибова Гьавахалум, Гьасанова Бесхалум, Сейбулаев Алихан, Тажибова Агъакъиз, Эмирханов Ажимегьамед хуьре сифтегьан комсомолар тир.
1928-йисуз НуьцIуьгъа сифтегьан школади кIвалахиз башламишна. Тарсар куьгьне мискIинда тухузвай. Сифте муаллим, гьа са вахтунда школадин заведующийни Агъа СтIалдилай тир Магьмудов Нажмудин тир.
1935-йисуз хуьре школадин дарамат эцигна.
1941-1945-йисара кьиле фейи Ватандин ЧIехи дяведин йисара хуьряй 71 кас фронтдиз фена, абурукай 22 кас Ватандин азадвал патал кьиле фейи женгера игитвилелди телеф хьана. Женгера къалурай кьегьалви-лерай Къаибханов Балихан, Мерденов Гьарун, Уружбегов Шамил, Тагьиров Агъабала, Пашаев Абдулагъа, Тажибов Атлухан, Исрафилов Гьажи-мирзе ва масабур гьукуматдин орденризни медалриз лайихлу хьана.
НуьцIуьгърин хуьре Лакарар, Баширар, Шуварар, Курар, Жиганар, Чакьар ва Тергьияр тухумар яшамиш жезва.
Еке ва баркаллу тарих авай хуьряй машгьур ксар, алимар, спортсменарни гзаф акъатна. Хуьруьнвийри илимрин кандидатар тир Б.Батовал, Н.Шабановал, А.Шабановал, А.Агъахановал, Украинадин Одесский военный гарнизондин военный юрист Т.Тариверди-евал, боксдай СССР-дин ва Россиядин чемпион А.Сефи-хановал, азаддаказ кьуршахар кьунай спортдин мастерар тир Х.Хсейновал, С.Халибековал, залан атлетикадай спортдин мастервиле кандидатар Г.Ха-либеговал, Р.Абдулазизовал ва масабурал дамахзава.
Хуьруьн мулкуна булахар, дереяр, тамун гапIалар, тарихдин метлеб авай имаратар, сурар гзаф ава. ИкI, КIеле башняди, ХIХ-асирда устIар Халибег Туменова эцигай мискIинди, хуьруьвай 1,5 километрдин яргъа авай пуд сурари, цин гьамбарханади, дагьарда 100 метрдин кьакьанвиле дагъдин кукIваз гзаф кьадар кIарабдин ва кIарасдин хкар янавай гъвечIи майданди, вичин 1000 йис яш хьанвай, кьакьанвилел 40 метр алай, СССР-дин Яру ктабда тIвар гьатнавай чинардин тарци хуьруьз къвезвай инсанрин фикир къени чпел желбзава.
Са рахунни алачиз, Аким Аскерован «НуьцIуьгъ хуьруьн тарих» ктаб алай йисуз къейд ийизвай райондин 85 йисан юбилейдин вилик хъсан савкьват хьана.
Ктабда Гуман хуьрелай-шегьердилай башламишна, къенин йикъарал кьван Нуь-цIуьгърин хуьруьн тарихдикай, адан сергьятда авай гуьзел ва тарихдин чкайрикайни имарат-рикай, хуьруьнвийрикай, тайин мисалар ва делиларни гъиз, гьегьеншдиз суьгьбетзава.
Хазран Кьасумов
