Гьар йисуз муаллимриз, аялриз школадин уьмуьрда жезвай реформаяр, цIийивилер аквазва. Зи фикирдалди, жезвай дегишвилер, акъудзавай (саки гьар йисуз) школадин учебникар, программаяр, сифте нубатда школайра са шумуд йисуз кIвалахзавай, тежриба авай муаллимривай, ахпа аялрихъ, школайрихъ галаз еке алакъа авай чи гьуьрметлу алимривай хабарар кьуна, менфят къачуна, акъудна кIанда.
Лугьун лазим къведа, хуьрерин сифтегьан (1-4) классрин урус чIалан, математикадин, «окружающий мир» (1 кл.) учебникар аялар ва гьакIни муаллимар патал кьадарсуз четинбур хьанва. Чи хуьрерин аялар сад лагьай классда урус чIалалди акъуднавай математикадин учебникда авай задачайрин гъавурда гьатзавач, яни абуруз хъсан урус чIал чизвач. Са бязи вахтара муаллимризни, гьа сифтегьан классрин аялриз хьиз, эхиримжи вахтара урус чIалалди акъуднавай са бязи ктабар четин акъваззава.
Инал талгьана жедач, заз и кIвалах лап гьа гуьзгуьдай хьиз аквазва, вучиз лагьайтIа заз сифтегьан классрин кIвалах мукьувай чида. Советрин девирда тамам 10 йисуз кьван закай гьа и классрин завуч хьана. Хуьрерин школайрин сифтегьан (1-4) классрин учебникар, иллаки математикадин учебник, лезги чIалалди таржума авуна цIийи учебник акъудунин патахъай гьа и мукьвара хьайи институтдин юбилейдин сессиядал Дагъустандин педагогикадин илимдинни ахтармишунрин институтдин директор, педагогикадин илимрин доктор, академик Гьамидуллагь Исмаилович Мегьамедова вичин докладда ачухдиз лагьанва. Чухсагъул алимдиз, за адан тереф хуьзва, ам гьахъ я.
Мад алай вахтунда аялрин, диде-бубайрин, муаллимрин тIал-квал алай месэла – ЕГЭ вахкун я. Виридаз лап хъсан чизва, гьукуматда, республикада, районра, хуьрера ЕГЭ-дин экзаменар вахкудайла гьихьтин нукьсанар, четинвилер арадал къвезватIа. Виридак къалабулух кутазва. Гьа ихьтин татугайвилери са бязи, гьич са тахсирни квачир руководителар, директорар беябурзава, кIвалахрилай алудзава. Им низ герек я? Эхь, ЕГЭ-дихъ вичин хъсанвилерни ава, эгер ам истемишзавайвал тешкилайтIа. Амма, чир хьун хъсан я, алай девирда аялри чпи бегьем кIелзамач, чавай, муаллимривай, аялриз кIвале гьазурдай гьар кткай сочинение, изложение, реферат гуз жезмач, вири телефонрай, интернетрай абуру чпи жагъурна кхьизва, муаллимдилайни хъсандиз. Бес гьар классда, гьич са куьмекни галачиз, ЕГЭ-дин экзаменар вахкудай аялрин кьадар гьикьван хьуй? За квез ачухдиз лугьузва, классдин са пай аялар аттестатар тагана амукьда. Бес и аттестатар гьат тавур жегьилрин кьисмет гьихьтинди хьуй, абурун патахъай ни фикирда? Гьич садани. Мад низ пис я? Аялар 10-11 классриз тIимил хуькведа, муаллимрин мажибар мадни тIимил жеда.
ГьакIни муаллимдиз, духтурдиз са тIимил мажиб хкажна лагьайла, чи гьакимри, журналистри гьам вири телеканалрай, газетрин, журналрин чинрай виридаз раиж ийида. Чухсагъул чпиз, арабир, са шумуд йисарилай, чунни рикIел къвезвай. Аламат жедай кар ам я хьи, бес чиновникриз, депутатриз ва гьакIни мад масабуруз еке мажибар мус хкажнатIа, абуру гьикьван къачузватIа-чна гьинай ва гьикI чирда? Ингье, зи столдал гьамиша «Лезги газет», «Российская газета» ва маса газетарни журналар ала. За абур гьамиша кIелзава. Бес садра кьванни за винидихъ лагьай мажибар аквазвач, телевизоррин каналарни абуру чпиз кIандайвал къалурзава. Вучда кьван, бубайрин мисалда лугьузвайвал, чIутхвардин хел гьардан вичин гъиле ава.
Гьар кIелунин йисан эхирдиз, вири школайра выпускникрин эхиримжи шадвилин мярекат-сувар тухузва. Анал вири аялар, муаллимар, диде-бубаяр, хуьрерин, районрин гьакимар къвезва. РикIел хкана кIанда, гьар йисуз и еке шадвилин мярекатдал, вири алай чкадал, ихьтин гафар тикрарзава: -Чан выпускникар, виридалайни багьа тир балаяр! Куьн гьиниз кIелиз фейитIани, армиядиз тухвайтIани, гьина кIвалахар авуртIани-куьне кIелай куь школа, квез тарс гайи муаллимар, куь диде-бубаяр гьич садрани рикIелай ракъурмир… Яраб Аллагь, гила авай гьакимриз, депутатриз, бизнесменриз чпиз, школаяр куьтягьдайла, ихьтин гафар лагьанач жал?... Ван хьанайтIа, абуру чи школайриз, аялрин бахчайриз, муаллимриз мадни еке фикир гудай. Вири къуллугъчияр, президентдилай башламишна, муаллимди гьазурзава. Са къуллугъчияр ваъ, гьакI вири халис, гьукуматдиз, халкьдиз герек инсанар. Муаллимдин зегьмет гьич са терездивайни алцумиз жедайди туш. Адан мажиб тIимил ятIани, адахъ куьн хьтин кьегьал рухваяр, чиновникар, министрар, депутатар, виридалайни багьа тир къизилар-гьамишалугъ чи девлет, чи гележег аялар гала. Аялар чна гадарна виже къведач, абур хвена кIанда. Гьаниз килигна, выпускникар патал заз икI лугьуз кIанзава. Им зи фикир я.
1. Йисан кIелунин вахт алукьайла, месела, октябрдин, ноябрдин варцара, 11-классда кIелзавай ученикривай ЕГЭ-дин экзаменар вахкудайбур ва вахкуз дакIанбур хкягъин (чирин).
2. ЕГЭ-дин экзаменар хкягъай жегьилар, чпиз кIандай чкайриз кIелиз фирай (медакадемия, юридический, военный…, яни гьа аттестат герек чкадиз).
3. Амай муькуь аялар, абурун кьадар, гьелбетда, гзаф жеда, школайра гьа виликдай хьиз чпин выпускной экзаменар вахкана, техникумриз, колледжриз, медучилищейриз, ПТУ-риз, са гафуналди, гьа аттестат герек жедай чкайриз фирай.
4. ГьакI хьайила вири аялриз экзаменар вахкай аттестатар гун жезва.
Лугьун лазим я, зи фикирдалди, ЕГЭ-ди аялрин чирвилериз, тербиядиз чIурукIа таъсир авунва ва ийизва. ЕГЭ низ герек ава?
Р. Дадашев, муаллим-методист
