1955-йисуз Дагъустандин композиторрин Союз тешкилай ва 1962-йисалди адан правленидин председатель яз хьайи, Дагъустандин пешекарвилин музыкадин бине эцигай, опера «Хочбар», аялар патал сифтегьан балет «Къарачач», оратория «Джигиты Дагестана», «Дагъустандин халкьдин 100 мани», «Къумукьрин халкьдин 20 мани» Хуьруьг Тагьиран чIалариз «Билбил» мани, оркестр патал эсерар, романсар, 20-далай виниз тамашайриз ва фильмайриз музыка кхьенвай бажарагълу композитор Готфрид Алиевич Гьасанован, РСФСР-дин халкьдин артист, Дагъустандин халкьдин артист, Дагъустандин госпремиядин лауреат, РСФСР-дин искусствойрин лайихлу деятель, музыковеденида машгьур критик, халкьдин сивин яратмишунар кIватIай Сейфуллагь Асадуллаевич Керимован лайихлувилер Дагъустанда культура вилик тухунин карда лап зурба я. Абурулай гуьгъуьниз и баркаллу кардик Зейнал Гьажиева, Мегьамед Гьуьсейнова ва гьевескар композиторар - Гьасанагъа Мурсалова, Падишагь Киберова, Омар Аюбова, Асеф Мегьмана, Къагьриман Ибрагьимова, Керимхан Бабаева, Халил Халилова ва масабуру чпин еке пайни кутуна ва кутазва.
Музыка, мани: абурухъ инсандин, халкьдин уьмуьрда кьетIен метлеб ава. КьепIина авай таза аялни дидедин лайлайдин сес япара аваз чIехи жезва, далдам-зуьрнедал илигна, жегьилриз мехъерарзава, мелер ийизва, музыкадин сесиник кваз пагьливан симинал хкаж жезва, армиядиз рекье твазвай аскердин руьгь, беден, къилих музыкадалди мягькемарзава ва икI мад ва мад …
Музыка галачиз уьмуьр хьунни мумкин туш, адахъ инсан гьи вахтунда хьайитIани цIигел я ва ада чи руьгьда, бейнида мягькем чка кьазва, инсандиз рикI лап пашман вахтарани дерт, дарихвал алудиз куьмекзава.
Лезги мани-макьамдикай, манидарри манияр тамамарзавай къайдайрикай, чеб тухузвай тегьердикай рахайтIа, авай гьалди чак, иллаки культурадиз майилзавай гьар са касдик, къалабулух кутазва. Эхиримжи вахтара, зи фикирдалди, лезги манидин ери йис-йисандавай агъуз аватзава.
Чи халкьдиз милли манийрин девлетлу ирс авайди, чун къадим тарих авай халкь тирди рикIелай алудзава.
Чи меденият, эдебият, тарих чирун патал районда музыкадин школа, аялрин яратмишунрин КIвал, медениятдин центр «Куьредин ярар», библиотекаяр, РДК, СДК-яр, клубар ава ва анра жуьреба-жуьре кружокарни кардик ква.
Абуру чи акьалтзавай несилрин яратмишдай къуватар дуьздал акъудиз, сифтегьан чирвилер къачуз куьмекар гузва, амма тухузвай кIвалахдин еридиз килигайла тариф авуник квач, истемишзавайвал медениятдиз фикир гузвач.
Бажарагъ авайбурни авачиз туш, амма, гьайиф хьи, абуру сесинай, сегьнедин устадвиляй чирвилер къачунал, хъсан чIалар, музыка хкягъунал кIвалахзавач.
Са бязи манияр тамамарзавайбур гзаф дуьшуьшра вокалдикай эсиллагь хабар авайбур туш, сегьнедизни вичин истемишунар авайди чизвач, сегьне абурулай чпиз муьтIуьгъариз алакьзавач. Саки гзафбуруз регъуьвал, къурхулувал, инанмишсузвал хас я.
Аялрин ансамблри тамамарзавай кьуьлер гзаф вахтара маса миллетринбур жезва, абуруз халис лезги кьуьлер чирна кIанда, чахъ чи милли кьуьлер тIимил авани?!
Вири дуьньядиз машгьур хьанвай «Лезгинка» кьуьл. Гьар са касдиз сифте нубатда вичин халкь, милли культура хуш хьана кIанда, манида музыкадин гьиссер, чи къилих, чи руьгь авайди рикIелай алудун дуьз туш.
Эгер бажарагъ авайбуру вокалдай, музыкадай, хореографиядай, сегьнедин устадвиляй чирвилер къачунайтIа, композиторрихъ, шаиррихъ галаз санал яратмишунин кIвалах тухванайтIа гележегда абурукай бажарагъдин чешмеярни жедай.
Лагьана кIанда, гьайиф хьи, жегьилриз и рекьерай куьмек гузвай ксарин кьадарни лап тIимил я.
Яратмишунрин кIвалахдал машгъул кас кьилин кардиз-искусстводиз, музыкадиз, милли культурадиз вафалу яз амукьна, адаз намуслудаказ къуллугъна кIанда. АкI тахьайтIа чи гележег гьикI хьуй!? Адакай фикир авуна кIанда.
19 лагьай асирдин зурба алим - кавказовед П.К.Услара вичин макъалайра къейд авунай: «Яраб лезгийрихъ гьикьван шаирар хьайиди ятIа? Кавказдин халкьарикай лезги халкьдихъ кьван халкьдин маниярни, мисалар, сивин яратмишунар авай халкь хьайиди туш».
Алай аямди истемишзавай важиблу крарикай сад дидед чIал, милли адетар, меденият хуьн, жуван хайи дидед чIалал мани лугьун, жуван авазрихъ яб акалун, абур хуьн ва вилик тухун я. Сир туш, халис маниди, устадвилелди тамамарзавай макьамди инсандин бейнидиз, адан къанажагъдиз таъсирзава, искусстводал рикI алай гьар са кас сустарда, адан вилер бахтунин накъварив ацIурда, адак гьа са вахтунда перишанвилинни шадвилин, жегьилвилинни агьилвилин гьиссер акатда. РикI регьимлу, жумарт ийида ва беденда са гьихьтин ятIани чимивилин зуз къекъведа. Къалп аваз, усалдиз тамамарзавай маниди, макьамди инсан ажугълу ийида ва а мани лагьана куьтягьдалди рикI акъатда.
Са бязи устадри тамамарзавай манияр милли кьетIенвилер авачир, инай-анай кIватI хьанвай, чеб-чпихъ галаз кьан тийизвай цIарарикайни авазрикай ибарат тир шудурагъаяр жезва. Бязи манияр метлебсуз цIарарин, мана-метлеб руьгьдиз агакьариз тахьай, милливал квахьайбур жезва. Манидин метлеб квекай ибарат ятIа чир жезвач, я адан гъавурдани акьазвач. Эхиримжи вахтара дишегьлийрин тIварар алай гьикьван манияр майдандиз акъатзава! Гзаф вахтара гьа са тIвар алаз са шумуд мани тамамарзава: Эльмира, Эльвира, Эльвина, Майина, Тамила, Альбина, Анжела, Роза, Сюзанна, Карина, Зульфия, Аза, Лейла, Аида, Марина, Зарина, Рагнета, Сабина, Эмма, Жанета ва м.с.б. Манидин эхирдайни «Лезгистандин дамах я вун» лугьун дуьз жезвани? Яб акалайбуруни, - яраб а руш квелди тафаватлу ятIа?-лугьуз жеда. Идалай вилик вахтара чахъ сад-кьве мани авайди тир: Етим Эминан «Туьквезбан», Ялцугъ Эминан «Дилбер»; Хуьруьг Тагьиран «Гьуьруьдиз», чпин рикIера еке чка кьур, зурбадаказ таъсир авур дишегьлийриз бахшнавай чIалар, Гьасанагъа Мурсалован «Маяк Саимат», ам зегьметдал рикI алай, а рекьяй виридалайни тафаватлуди тирди вири халкьдиз малум тир ва разини тир. Лугьузвай манияр гьихьтинбур ятIа, музыкадин ери гьихьтинди ятIа садани ахтармишзавач. «Пуд пипIен» манияр, чебни зайиф, кьуд цIарцIикай ибарат тир, чебни тикрар хъийиз, иллаки рушарин кьуру тарифзавай бендер, эрменийрин, уьзбекрин, азербайжанрин, туьркверин, таджикрин, индусрин макьамар гилигиз манияр теснифзава, адалай гъейри, гьа авазриз манасуз, шит чIаларни туькIуьрзава, эгер абуруз чIалар я лугьуз хьайитIа… Гзаф манидаррикай гила «шаирар» хьанва.
Эхиримжи вахтара хуьрерин тIварар алай манияр, гьаваяр майдандиз акъатнава. Хуьрериз манияр багъишун, гьелбетда, хъсан кар я, амма а хуьрериз чпиз хас лишанар, кьетIенвилер къейд авуна кIанда, гафарни зайиф хьун кутугай кIвалах жезвач. Нетижада, чахъ «тIупIал шаирар» гзаф хьанва, композиторрикай рахайтIа - вири композиторар я. Месела, къачун чна «Чан зи Кьасумхуьр» лугьудай мани, ам мукьвал-мукьвал рикI алаз мехъеррин межлисра тамамарзавай мани я. Эхь, хъсан мани я, амма, гьайиф хьи, тIвар за кьадач, са манидарди ам вичи туькIурнавай мани я лугьузва, яз и мани эрменийрин манидал са дегишвални авачиз лезги гафар илитIнавай мани я. Са бязи манидарри къунши халкьарин манияр кхьенвай дискар къачуна, адал лезги гафар эцигна «За кхьенвай мани я» лугьуз малумариз, уьзуьагъдаказ телеэфирдиз экъечIзава. Телевиденидай азербайжанрин, эрменийрин устадри са дегишвални авачиз гьа манияр тамамариз акурла, яраб абуруз регъуь жезвач жал!?
Чун маса халкьарин манияр тамамаруниз акси туш, амма жуван халкьдин хатI, милливал, кьетIенвал хуьн лазим тирди рикIелай алудна кIандач. Маса халкьарин манийралди хайи культура девлетлу ийиз ва вилик тухуз жедайди туш. Гзаф вахтара манияр тамамарзавайбур бажарагълу, гуьзел сес авай, сегьнедин сирер чидайбур ятIани, амма тамамарзавай манийрин гафар манасуз, шит, буш, гафар сад-садахъ галаз кьан тийидайбур, какахьайбур жезва ва, гьайиф хьи, тамамарзавай манийрихъ яб акалайла ажугъламиш жезва. Эхиримжи вахтара телевиденидай ва межлисра рикI алаз тамамарзавай манийрикай са шумуд къачун чна. Куьне фикир це!!.
(Абур чна гьа лугьузвайвал гузва).
I. Шад хьана
1. Чин мехъерик инсанар кIватI хьана.
Мегьледа авай ван атана, шад хьана.
Чи руш кIваляй акъат тийиз, кIватI хьана,
Гадад гъилер сусаз гана шад хьана.
Припев:
Шад хьана, кIватI хьана,
Чун мехъерик кIватI хьана
Чи рикIериз шад хьана, джаванар акуна.
Чи тухум чIехи хьана, шадзава,
Дустари поддержка гуз, садзава.
Бубайрин, дидейрин рикIер шадзава.
Къенин джаванар чпиз садзава.
Припев: (тикрар жезва)
II. «Къусар»
Чи Ватандин иервал,
Чи Шагьдагъдин кьакьанвал,
Чи емишрин ширинвал,
Чи инсанрин хъсанвал.
Чиле сумах туна,
Кьиле Шагь-Дагъ ава.
Сумахди нур гузва,
Шагь-Дагъди мур гузва.
Гьей:..гьей…гьей, гьей…гьей!...
Дагъларни, булахар.
Рукарни кIвалахар.
РикIяй физ дамахар,
Ви, Къусар…
Припев:
Къусар, Къусар, Къусар,
Гумир чаз назар, Къусар.
Гьей….хуьр, хуьр, хуьр, хуьр!
2. Зи бубадин Хуьлуьхъар
Зи дидедин Калук хуьр
Зи рикIяй физ хуьр-хуьр.
АтIана зин ахваркай.
Хуьре жеда кIвале,
Бубани диде кьиле,
Аялри къал кьада.
Дидеди кIар кьада
Гьей, гьей, гьей, гьей…..
Дагъларни булахар
Рукарни кIвалахар
РикIяй физ дамахар Ви, Къусар!
Къусар, Къусар, Къусар
Гумир чаз назар, Къусар
Гьей…Хуьр, хуьр, хуьр, хуьр….
3. Хуьрера гьатна ван
Дем кутаз жеда бегьтар
Миллетар кIватI жеда
Далдамни кьатI жеда
Дагъларни, булахар
Рукарни кIвалахар
РикIяй физ дамахар
Ви, Къусар…….
Къусар, Къусар, Къусар
Гумир чаз назар, Къусар.
III. Ша дустар, зи дустар
Куь тIвар я зи дамах
Дустар куь зи рекье
Ягъ шишер, хъухъ вишер.
Дагъустанда куьн тIвар- ван сес гьатнава
Фида зун гьуьжетдиз куьн патал дустар ва мад … мад…
IV. Мани за лугьузва,
Мани за лугьузва,
Чи лезги халкь шад хьун патал.
Мани за лугьузва,
Мани за лугьузва,
Чи лезги халкь гьамиша санал хьун патал
V. «Женись на меня» «Жуван свас»
Вуч лугьузва на закай
КIанзавач лугьузавач
Хабар кьазвач рикIикай
Вучзава лугьузавач
РикI акъудмир вуна лагь
РикI акъудмир вуна лагь
РикI акъудмир вуна зин
РикI акъудмир вуна зин
Ви рикIе авайди зун
Зи мурад я тек са вун
Гъуьлуьз ша лугьузавач
Яргъазни за кат ийизвач
Эхь, гьикьван лугьуда ваз,
Ая закай жуван свас.
Зи патав къвазра вуна.
Экъвемир (къекъвемир), зи гуьгъуьна.
Жерге, жерге гадаяр
Къайи ийимир араяр
Зи патавай яргъаз кат
Хамир куьне муьгьуьббат.
Эрменийрин гьавадал са дегишвал-ни авач лугьузвай мани (ам са бязибуру Гимн яз гьисабзава)
I. Чи лезги чилер акурла, зи рикI шад жеда.
Чи лезги дагълар акурла, зи рикI шад жеда.
Чи лезги къуват акурла зи рикI шад жеда.
Чи лезги ватан акурла зи рикI шад жеда.
Припев:
Зун лезги дидедиз хьанва, зун гьадал шад я
Лезгидин тIвар Аллагьди ганвай зун гьадал шад я.
2. КIири Буба рикIел хтайла, зи рикI шад жеда
Гьажи Давуд рикIел хтайла, зи рикI шад жеда
Дагъустанда дин хкажнавай, ам чи лезги я
Адан тIвар Ярагъ Мегьамед, ам чи лезги я.
Припев: тикрар жезва
3. Хвена кIанзава чи кьуьзуьбур, ам чи акьул я
Хвена кIанзава чи жегьилар, ам чи къуват я
Хвена кIанзава чи лезги тIвар, ам чи миллет я
Аваз хьурай чи рикIера, ам чи куьмек я.
Припев: тикрар жезва.
(Эрменийрин макьамдал мани лугьун тавуртIа, чахъ тIимил авани чи композиторри теснифнавай манияр?)
4. «Мини юбка»
Агь жаван-жаван бахтар,
Мини юбкадин вахтар
Дискотекадиз фида
Зи кIани гада жеда
Яр ви гъиле гъил туна,
Ягълух кьилел алукIда.
Гъуьлуьн кIвализ зун къведа,
Вилер чилиз агъузда.
Яргъи юбка зал жеда,
Ягълух кьилел алукIда.
Яр ви гъиле гъил туна,
Ягълух кьилел алукIда.
VI. «Назиля»
I. Гуьзел, гуьзел, гуьзелрикай са руш
Иер, иер бахчадавай руш
Инал ша, инал ша,
Зи кIани руш, инал ша.
Припев:
Зи кIани руш Назиля?
Вун рикIиз чими я.
Зи кIани руш Назиля,
Вун буйдиз шумал я.
Зи кIани руш Назиля,
Вун рикIин хиял я.
Зи кIани руш Назиля,
Вун хуьруьн дамах я.
Бахтлу, бахтлу, бахтавар са руш
Маралдиз ухшар, ухшар яни вун, руш
Инал ша, инал ша,
Зи кIани руш, инал ша.
Припев:
Зи кIани руш Назиля
Вун рикIиз чими я.
Зи кIани руш Назиля,
Вун буйдиз шумал я.
Зи кIани руш Назиля,
Вун рикIин хиял я.
Зи кIани руш Назиля,
Вун хуьруьн дамах я.
Ибур гьихьтин манияр хьуй?!! Ва мад, мад...
Мегер ибур гьихьтин цIарар хьуй.Гьикьван шит, туькIуьр хьунин жигьетдай гафар сад-садахъ галаз кьан тийидай, мана-метлеб авачир, рифмаяр зайиф, герек чкадив агакьриз тахьайбур жезва. Де ибур гьихьтин шиирар хьурай, ибуруз буш гафарин къундармаяр, шудургъаяр лугьуз жеда. Манийрин чIалар (гафар) кьадарсуз зайифбур жезва, художественный чIалан рекьяйни-усалбур. Ихьтин манияр жедани? Гафар гьинай къачунва? Эгер абурухъ шиирар теснифдай дережа авачтIа, айиб авай кар туш, гьар акатайдакай шаир жедайди туш, сад Аллагьди пай гана кIанда. Ихьтин чIалар, манияр гваз халкьдин вилик гьикI экъечIда? Хайи чIалав, культурадив икI эгечIун дуьз яни?
Гуьзчивал алач лугьуз - манийрив жуваз кIандайвал эгечIун дуьз яни? Гьар са шиирдиз вичиз хас аваз, рифма, везин, чIалан къешенгвал кIанда. Тажуб жедай кар ам я хьи, чи жегьилриз гьахьтин манияр хуш я. Вучиз лагьайтIа, виликан идеология, инсанрин фагьум-фикир, руьгьдин къиметар амач, гила маса фагьум-фикир, маса къанажагъ арадал атанва.
Нетижада ахьтин усал затIар, гьава маса халкьарин, гафар инай-анай кIватIнавай манияр видео ва аудио кассетайриз кхьизва ва халкьдин арада чукIурзава. Гьайифдин кар ам жезва хьи, чи тIвар-ван авай композиторрин, шаиррин, жавагьирар хьтин халкьдин манийризни макьамриз чка амач, нетижада, чи халисан лезги макьамар, манияр яваш-яваш чи арадай квахьзава.
Амма писни-хъсан кьатIиз жезвай, дуьз къимет гудай, гъавурда авай, медениятдал рикI алай инсанар чи арада гзаф ава, чи халкь бинелу, савадлу, камаллу халкь я. Чи халкьдихъ бажарагълу шаирар тIимил авани? Этим Эмин, СтIал Сулейман - илгьамдин экуь гъетер. Дагъустандин культурада, искусствода дерин гел тур чаз абурун цIарарай чи лезги халкь, адан руьгь, чилер, ацукьун-къарагъун аквазва. Абурун гуьгъуьнлай чи литературадиз атанвай алай аямдин шаирар тир: Хуьруьг Тагьир, Шагь-Эмир Мурадов, Ибрагьим Гьуьсейнов, Алирза Саидов, Жамидин, Байрам Селимов, Арбен Къардаш, Ханбиче Хаметова, Абдуселим Исмаилов, Мердали Жалилов, Абдулфетягь Фатахов, Асеф Мегьман, Фейзудин Нагъиев, Зульфикъар Къафланов, Азиз Алем, Пакизат Фатулаева, Сажидин Саидгьасанов, Абидин Камилов, Шагьабудин Шабатов, Мислимат Агьмедпашаева, Азиз Мирзебегов, Майрудин Бабаханов, Багьадин Къурдулов, Вадим Жамалдинов, Зумрият Жабраилова ва цIудралди масабур, лезги литературадин къадир аваз, ам девлетлу авуна ва ийизва. Къачун чна: са чи районда къадалай виниз шаирар ава, абурун бажарагъди уьмуьрдин, яшайишдин гзаф терефриз талукь эсерар арадал гъизва, хайи халкьдин шад, пашман крарикай, дерди-гьалдикай, вилик акъвазнавай важиблу месэлайрикай кхьизва. Абурухъ ватанпересвилин, инсапересвилин, гражданвилин, муьгьуббатдин, ватандин, хайи хуьрерин гуьзелвал къалурзавай шиирар гзаф ава, анжах абурукай менфят къачуна кIанда.
Шиирар мана-метлебдин жигьетдай фикиррин дуьзгуьнвал авайбур, гафарин къурулуш девлетлуди, грамматикадин жигьетдай къайдайрив кьадайди хьун лазим я.
ЧIалан грамматикада хсуси къайдаяр авайди я, абурал талукь тир гьалда амал авун чарасуз я эхир, тахьайтIа, чи дидед чIал харчи жезва. Гафунин яратмишунин карда чIалан лексикадин савадсузвал гьамиша усал культурадин лишан я. Къенин юкъуз, дуьньядин гьалар дегиш жезвай береда, чи халкьдик гьевес кутадай, ам сад ийидай, виликди физ эвердай манияр чарасуз я, вучиз лагьайтIа, руьгь девлетлу ийидайди анжах чIал я. Гьар са манидарди вичин ванциз хас тир мани тамамарна кIанда, руьгьдиз таъсир ийидай манияр герек я. Къенин девир, квез аквазвайвал, гьар са кас дердери юргъунзавай, шадвал, гьевес авачир, хажалатрив ацIай девир яз атанва, им садазни сир туш, (мублагьвал, яшайишдин шартIар хъсан хьанватIани).
Са бязи манидарри, сегьнеда чеб тухузвай тегьердикай чун рахан тийин: шит гьерекатар ийиз чеб тамашачийрин вилик тухудай къайдаяр чизвач, гьайиф хьи, я а къайда чирдай ксарни авач. Чахъ пешекарар кьадардилай артух аватIани, са бязи манидарриз чеб мехъеррик квайди хьиз жезва, сегьнедихъ вичин истемишунар авайди рикIелай алудзава, сегьне чпиз муьтIуьгъариз алакьзавач, вучиз лагьайтIа жегьилрихъ галаз пешекарри кIвалахзавач.
Са мани гваз сегьнедиз экъечIайдини цIувад-къад йисара бегьерлудаказ кIвалахзавай манидарни концертар тухузвайбуру са дережада эцигун гьич рази жедай кар туш. Алай девирда «Звезда», «Мега-Звезда» «Восходящая звезда» тушир са манидарни амач.
Чи халкьдин музыкадин къадим ва милли халис алатар: кфил, балабан, зуьрне, чуьнгуьр мехъеррикни лап кьериз-цIаруз аквазва, икI хьайитIа, абур яваш-яваш квахьда. Вилик вахтара чахъ гьихьтин гьевескаррин оркестр авай?! Абуру устадвилелди тамамарзавай авазри са жизвини нукьсан хьун кьабулзавачир, лазимсуз сес кутаз тадачир, харчивал, кьабулдачир. Вучиз эхиримжи йисара икI жезва? Бес къе?! Суалар гзаф ава, амма жавабар гьинай жагъурда.
Чахъ гзаф ВИ-аярни, дестеяр (группаяр) ава, амма фикир гайила, са 4-5 квачиз, амайбурун тамамарунин, теснифрин еридин дережа агъузди я. Виликан вахтарив гекъигайла, къенин музыкантрин, манидаррин къанажагъ, дережа, чирвал, руьгь, ахлакь агъуз я. Зи фикирдалди, гьар са лезгидин руьгьдин истемишунриз лайихлубурукай яз «Восток», «Беневша», «Мирес», «Аран», «Дербент», «Нур», «Рычал», «Касумкент», «Самур», «Девран», «Ая кам» ва масабурун тIварар кьаз жеда.
Музыкадин алат ягъун патал еке устадвал герек я. Гьар сад жувал алахъна кIанда. Манидарри фонограммаяр ишлемишун рази жедай кар туш. Концертра звукорежиссёрди диск, флешка кутаз, манидардини сив ахъайиз-акьализ къавалчийрини музыка ядай амалар ийиз, гьич хъсан аквазвач. И кар себеб яз, инсанриз концертриз физ кIан хъижезмач. Тамамарзавай манийрин чIехи паюнихъ лезги милливал авач, рагъэкъечIдай патан музыкадин таъсир екеди я, бязи гьевескарри алукIзавай парталдизни фикир гузвач. Месела: халкьдин мани тамамардайла жуван лезги халкьдиз хас парталар алукIна кIанда. Тажуб жедай кар ам я хьи, манийрин авторар вужар ятIа эсиллагь малумарзавач. 2012-йисан 27-ноябрдиз СтIал Сулейманан райондин И.Гь.Тагьирован тIварунихъ галай культурадин Дворецда райондин хуьрерин культурадинни ял ядай центрайрин гьевескаррин коллективрин «Бажарагъ-лубур жагъурзава» конкурсар-килигунар кьиле фена. Ана райондин 16 коллективди ва «Куьре» тIвар алай аялрин яратми-шунардайбурун КIвалин кьуьлердайбурун коллективдини иштиракна. Амма, лугьун лазим я, зи фикирдалди, а коллективар и мярекатдиз хъсан гьазур хьанвачир, усал дережада аваз кьиле тухвана. Сегьнедихъ вичин къайдаяр, истемишунар авайди рикIелай алуднавай, алукIунрикай рахан тийин (кьилел келегъаярни дуьз алукIнавачир) парталарни лезгийриз хасбур тушир, зун ягъалмиш жедач, саки виридан кIвалера ишлемиш тийизвай парчаяр ава (сундухра, чемоданра), жедачирни лезгийриз хас тир хвалар авай перемар квена алукIнайтIа. Эхирдай бажарагълубурни чеб хьана. Гьар са хуьре халкьдин манияр лугьудайбур, хъсан сес авайбур, устадвилелди халкьдин алатар - чуьнгуьр, кфил, зуьрне, балабан ягъиз, халкьдин кьуьлер ийиз чидайбур тIимил авани? Гьар хуьре школа, медпункт, маса карханаяр ава, халкьдин манияр тамамариз жедайбурни агьил ксарикай авачиз туш, хуьрерин клубрин, библиотекайрин къуллугъчийриз абур вири чир хьана кIанда, бажарагълубурни жагъурна кIанда, вучиз лагьайтIа культурадин хиле кIвалахал тайинарзавайбур медениятдал рикI алай, манияр, кьуьлер тамамариз жедайбур туширтIа, абур гьа кIвалахал тайинардачир. И карди РДК-ди (Райондин культурадин Дворецди), хуьрерин клубри, музыкадин школадин филиалри, аялрин яратмишунрин КIвали, хуьрерин библиотекайри кIвалах истемишзавай къайдада тийизвайди, хуьрера, библиотекайра, клубра, школайра ва маса идарайра эдебиятдин, медениятдин межлисар тухун тийизвайди ва хуьрерин поселенийрин Кьилери культурадиз лазим кьадарда фикир тагузвайди успатзава. Саки вири хуьрера культурадин кIвалахар са культурадин идарайрин хиве туна кIандач, абур тешкилатчияр хьана кIанда. Районра вири хуьрера муаллимрин, медра-ботникрин, социальный ва маса хилера кIвалахзавай интеллигенция, рабочияр, арендаторар ва маса къатар ава, амма, аквазвайвал, чи хуьрера абур и месэлайривай къерех жезва. Абуруз чеб галачиз хуьре культура хкажна кIанзава. И гаф чна гегьенш манада ишлемишзава. Анжах культура арадиз гъизвайди инсанар я. Вири клубра, библиотекайра чарарал гьар жуьредин кружокарни ава, амма, гьайиф хьи, тухузвай кIвалахдин нетижаяр авач. РДК-дин штатда халкьдин алатрин ансамбль ава, амма, гьайиф хьи, кардик квач, автоклуб, агитбригадайрикай чун гьич рахан тийин. Хуьрера авай клубра, библиотекайра кIелзавайбурун конференцияр, тема-тический вечерар, суалринни жавабрин вечерар, суварриз талукьарнавай шадвилин мярекатар тухузвач, са чи районда 20-ралди писателар ава, амма абурун цIийи эсеррихъ галаз танишарун авач. Куьгьне, чIуру адетрихъ галаз женг чIугун авач, культурно-массовый кIвалахар тухузвач, методикадин рекьяйни Культурадин Управлениди, РДК-ди, центральный библиотечный системади (ЦБС) хуьрерин библиотекайриз, клубриз и рекьяй куьмекар гузвач. Гьар хуьре халкьдин фольклордин коллективар хьун герек я, далдамчийрин дестейрал чи район тафаватлу хьайиди тир. Халкьдин сивин яратмишунар, адетар къенин жегьилрив агакьарун, машгьур авун ва хуьн культурадин къуллугъчийрин кьилин везифайрикай сад я.
Чи халкьдин сегьнеда искусстводин лап къадим жуьрейрикай сад-ашукьрин искусство я. Ашукьрин гьуьжетар, фестивалар тешкилун чарасуз я, тахьайтIа къвез-къвез ашукьвал арадай акъатда. Ван ванцив кутуна, мани лугьудайбурун дестеяр тешкилун (хоровое пение) герек я. Школайра, культурадин центрайра, клубра, библиотекайра бубайрилай ирс яз чаз амай ашукьрин чIалар, манияр, негъилар кIватI хъувун эвелимжи везифайрикай сад яз гьисабна кIанда. Конкурсар, фестивалар сифте гьар са хуьре, хуьрерин поселенийра тухвана кIанда. Фестивалда иштиракза-вайбуруз гьар жуьредин номинацийрай гъалибвал къазанмишдай мумкинвилер гун, халкьдин ватанпересвилин мани хъсандиз лугьунай, автордин лап хъсан манидай, шиирдай, зуьрнедал, тардал, кемендал, чуьнгуьрдал, кфилдал, кларнетдал, чIагъандал, лезги халкьдин кьуьлердай макьамар лап хъсандиз тамамарунай, музыкадин кьетIенвал, мани тамамарунин устадвал, милли колорит хуьнай, манидин гафарин образлувал, гуьрчегвал хуьнай. Тежриба авай манидарри яратмишунрин ирс жегьил манидаррихъ галаз жумартдаказ пайна кIанда, абуруз манияр устадвилелди лугьунин, сегьнеда чеб тухунин дерин сирер чирна кIанда. Музыкадин школадин, аялрин яратмишзавай кIвалин, абурун филиалрин муаллимрин, культурадин идарайра кIвалахзавай гьар са касдин везифаяр гьа ибурукай ибарат я. Гьа и саягъда кIвалах авуртIа чаз жегьилрикай бажарагълубур малум жеда. Лезги музыкадин концертар тешкилдайла концертрин репертуар лап мукьуфдивди хкяна кIанда. Виридалай важиблу месэлайрикай сад манияр, макьамар усалдиз тамамаруниз рехъ тагун я, вучиз лагьайтIа, лезги маниди чи чIал, асиррилай-асирралди чи чил хуьзвай тур я.
Са кьве ихтилат телестудийрикай ийиз кIанзава. РагъакIидай патан чIуру таъсирдик кваз чи гележег квез ухшар жезватIа, кьил акъатзамач. Гьаясуз крар, фашал ивирар илитIзавай гзаф передачаяр арадиз акъатзава. Саки кIанзни-дакIанз вири инсанар абуруз килигзава. Куьне фикир ая, а передачайрай чаз дуьзгуьн вуч чир жезва? Районрин, шегьеррин чкадин телевиденидин каналрикни тахсир акатзава, абур саки вири районра кардик акатнава. Са чи районда 3 (пуд) телестудия ава, им, гьелбетда, лап шад жедай кар я, амма анрай гузвай са бязи манийрихъ яб акалайла, дуьз лагьайтIа, кефияр чIур жезва, перт хьана амукьзава. Гьа са манияр я гьар юкъуз гузвайди 15-20 кьван, чебни зайиф, гафар, лагьайтIа, инай-анай кIватIнавайбур, кьуд цIарцIикай ибарат тир «пуд пипIен» манияр, усал, чебни са шумуд сеферда тикрар ийиз къалурзава, гзаф вахтара маса миллетринбурни. Яраб, гьа миллетрин телестудийрай чи манияр тамамарзаватIа?!
ГъвечIи аялди муьгьуьббатдикай мани тамамарун квез гьикI аквазва? Чахъ ватандин, инсанпересвилин, уьмуьрдин, яшайишдин тематикадин манияр авачни? Аялди «Тебе посвящается песня, любимая» лагьана, ихьтин мани тамамарун дуьз яни? Гьич рази жедай кар туш. Гьар телестудияда архив къайдадик кутуна кIанда. Чи халкьдихъ музыкадин, искусстводин девлетлу авазар, манияр, гьакI яратмишзавай бажарагълу композиторар, шаирар, манидарар авачиз туш. Ашукьар тир Абдулан, Ширинан, Ражаб Сафарован, Нуьсретан, Сакитан, Османан, Айдынан, Алиханан, Адилан ва мсб. манийрин кIватIалар хьун герек я. Телестудийра медениятдин, эдебиятдин гъавурда авай (агьил инсанар жегьилрихъ галаз са алакъада аваз) совет тешкилна кIанда. Чи район бажарагълу, гьи рекьяй къачуртIани тежриба авай инсанралди тафаватлу ва девлетлу я, абурун уьмуьрдикай, агалкьунрикай, алимрикай, веледар вердишарунин рекье хъсан тежриба авай игит дидейрикай, гзаф аялар авай дидейрикай, зегьметкешрикай, абурун уьмуьрдин рекьикай, патарал ва чи районда хъсан къиметар аваз кIелзавай студентрикай, школьникрикай, спортсменрикай, чешнелу муаллимрикай, духтуррикай, гадарнавай хуьрера инсанар яшамиш жезвай гьалдикай, хпехъанрикай, саларбанрикай, чубанрикай ва икI мад… материалар гана кIанда. Патарал яшамиш жезвай чи агьалийриз: алимриз, художникриз, шаирриз, композиторриз, политикриз, спортсменриз фикир гузвач лагьайтIани зун ягъалмиш жедач. Чи милли музыка лайихлу дережада хьун патал сифте нубатда пешекаррин меслятрал амал авуна кIанда. Гьар са мани майдандиз акъуддалди махсус худсоветдал ахтармишна, ихтияр гайитIа, ахпа тамамарин. Усалдиз мани, макьам тамамарзавай ансамбляр къерехна кIанда, къуй чпел алахъ хъувурай. АкI тахьайтIа ерисуз, фашал манияр арадал къвезва. Ихьтин союзар искусстводин маса хилерани тешкилун чарасуз кар я. Лезги чIалал акъатзавай газетра ва печатдин маса органра и месэлайрай, иллаки чи милли руьгьдин ивирриз талукь яз, чи лезги меденият авай гьалдикай кхьенвай тIимил макъалаяр хьанач, амма, гьайиф хьи, къенин юкъузни и кар арадал атанач, дуьз меслятрал амал ийизвач. Дагъустандин радиодин фондуна авай чи композиторрин манийрикай менфят къачуна кIанда, лезги манидин, иллаки чи халкьдин руьгьдин истемишунриз жаваб гудай манийрин, халис фонд тешкилун чарасуз я. Искусство гьар са халкьдин къамат, къилих тирди рикIелай алудун дуьз туш. Гьар поселковый советдин культурадин центрайра халкьдин алатрин оркестраяр тешкилна кIанда. Чахъ бажарагъ авай гзаф кьавалчияр ава, абур вири вичин гуьзчивилик кутадай дирижервилин везифаяр тамамариз жедай устадар чахъ авачиз туш. (Месела, Нариман Османов). Чи устадри къунши районра тухузвай шадвилин мярекатра иштиракзава, халисан композиторри яратмишзавай цIийи маниярни авачиз туш, абуру чпин яратмишунар, цIийи манияр хушвилелди гузва, масанра хьиз пулдихъ маса гузвач. Эхиримжи вахтара чи стха халкьариз хъсан кутугай сесер авайбур, хуш жедайбур хьанва, бес идалай вилик абуру чи устадрилай чешне къачузвайбур туширни? Абуру зегьмет артух чIугвазва, манидал алахъзава, далудихъ куьмек гудай ксарни галачиз туш.
Чахъ бажарагълу манидарар халкьдин меденият, музыка вилик тухуник еке пай кутазвай ва вилик тухузвай Дурия Рагьимова, Тарлан Мамедов, Роза Максумова, Суьлгьият Гьажиева, Фаризат Зейналова, Даниял Къазиев, Омар Меликов, Рустам Къарибов, Руслан Пирвердиев, Залина Шамова, Марина Алиева, Наира Рагьманова, Эрзиман Османов, Магьизар Алиева, Билал Эскендаров, Эрик Бабаев,Седагет Саидова, Эльмира Къараханова, Телли Къарибова, Велимет Гьуьсейнов, Руслан Ибрагьимов, Ренат Агджабегов, Тофик Мегьамедов, Ислам Велиханов, Керим Камилов, Валерик Сулейманов, Фазил Ашурбегов, Эминулагь Кьадиев, Бирембег Гьуьсейханов, Мамед Муслимов ва мсб. ава. Бажарагъ авай кьавалчияр – Исамудин Агьмедов, Изам Уллубегов, Загьир Мегьамедов, Ямудин Къараханов, Нариман Османов, Мусаиб Сейфулаев, Зиявудин Тагьирбегов, Шакир ва Ханбуба Элитмазовар, Мегьамед Тайибов, Къазибег Къурбанов, Шарафудин Рамазанов, Тамерлан Шерифов, Алим Алимов, Рагъиб Зейдулаев, Мамедали Агъабалаев, Тимур Меджидов, Расул Абдулкебиров, Ферзи Къарабегов, Зухраб Мегьамедов, Навруз Исабегов, Абдул Мусаев, Роберт Абакаров ва масабур. Абур гьар са тамашачиди чпин вилик халис пешекарар яз атайди гьиссзава, камалда хушвал, гьевес, мегьрибанвал, сегьнедин азадвал аваз, манидин хамуна гьахьда, гьар са гаф яб акалзавайдахъ агакьарда, музыкадин авазар устадвилелди тамамарда. Искусство арадал гъайи ксарни садрани рикIелай алудна кIандач. Россиядин Федерациядин халкьдин артистка регьметлу Рагьимат Гьажиевадин сесинин, ам медениятдив эгечIиз хьайи тегьердин тариф вирида ийизва. Гурлу, гужлу, михьи сесини вири алем къенин юкъузни гьейранарзава. Гьабибулагь Мансуров, Айдунбег Камилов, Ризабала Агъабалаев, Ражаб Сафаров, Роберт Тагьиров, Жамал Шагьмарданов, Къазагьмед Мовланов (иллаки адаз манидин сердер тир лагьайтIани чун ягъалмиш жедач, ам еке бажарагъдин сагьиб тир). Абурун манийрихъ ажайиб везинлувал, милливал, ширинвал авай, устадвилелди тама-марзавай манийрихъ яб акалзавайбурун руьгьдин лап дерин симерик хкIурзавай, а манийри гилани лезет гузва. Абурун манияр лугьудайла маса миллетрин векилрини гьейранвилелди яб акалзава. Гуьзел сес, тамамарзавай манийрин эсердиз фикиррин деринвал ава, художественный чIалан рекьяйни девлетлубур я.
Чаз чи милли меденият вилик тухунин кардик еке пай кутур кьавалчияр тир Исрафиловрин, Шихжамаловрин, Верзант Мегьамедован, Уруж Абубакарован, Насир Гуьлметован ва масабурун тIварар еке гьуьрметдивди рикIел хкиз кIанзава.
Чпиз женнетар кьисмет хьурай!
Гьуьрметлу медениятдал, эдебиятдал, искусстводал рикI алайбур!
Зун чи халкьди жуван лезги манияр, макьамар, кьуьлер халкьдин руьгь хкажзавай, уьмуьрдин гьакъикъат къалурзавай манияр, шиирар яратмишдайдахъ инанмиш я. Чи халкь руьгьдин еке девлет, хци фикирар авай халкь я, гьавиляй инсанар фикир ийиз мажбурдай, абурун гьиссер михьи ийидай, ахлакь тербияламишдай авазар, шиирар чи халкьдиз герек я.
Ша чун халкьдин вилик майдандиз акъудзавай гьар са шей къадирлуди, милли кьетIенвилер авайди, чим гудай, рикIе гьатдайди хьунал алахъин. Чи халкьдин яратмишдай къуватар тупламишин. Зун критик туш, амма за къарагъарзавай месэлаяр жуван хсуси фикирар я, за тIалабзава, газетрин чинра и месэладин патахъай кIелзавайбурун ачух рахунар хьун. Къуй чахъ яратмишзавайбур-компо-зиторар, манидарар, ашукьар, шаирар, музыкантар мадни гзаф хьурай, абурун яратмишунри ажугълу касдиз сабур ва уьмуьрдал кьару касдиз - шадвал, залан фикирдик квайдаз кьезилвал гурай. Искусство гьар са халкьдин къамат, къилих тирди гьич садрани рикIелай алудна кIандач. Къуй, культура хкажун патал чи рахунар бегьерлубур хьурай!
Майина Абдулмуталибова, гьевескар композитор, РФ-дин журналистрин Союздин член, «Куьредин ярар» культурадин центрадин комитетдин член
все правильно написано
Спасибо за статью)