Дагъларин уьлкведин тарихда адан халкьари чпин багъри ерияр, чил, азадвал, аслу туширвал, лайихлувал хуьн патал гзаф кьадар чапхунчийрин аксина, чандилайни гъил къачуна, кьетIи женгер чIугурдан гьакъиндай шагьидвалзавай баркаллу чинар гзаф ава.
Гьарнай атай чIулав къуватрин винел къагьриман дагъвийри, вири сад ва тупламиш хьана, гъалибвилерни къазанмишна, Ватан, чил, къул хвена. Мецин эсеррани, гафарин, ибарайрин къадакьар тир мисалрани гьавайда къейднавач: садвал халкьдин кьулан тар я; садвал - девлет, шадвал муьгьуьббат я; садвал авачир халкь чуьруькра гьатда; садан гаф муькуьдан туьтуьнилай фидайвал ая; садвал авай чкада берекатни, шадвални жеда ва икI мад.
Малум тирвал, Азия, Закавказье Россиядихъ, Европадихъ галаз алакъалу ийизвай, вичяй алишверишдинни карванрин рехъ физвай Дагъустандал татай жуьредин эвер тавур мугьманар авач: гъуннар, персер, арабар, татарарни монголар, 14-асирдин эхирра Тимуран жаллатIар, туьрквер, 1734-1741-йисара - Надир-шагь.
Амма я яргъал чIугур дявей-ривай, я къецепатан чапхунчийрин зулумривай Дагъустан¬дин азадвал кIани халкьарин руьгь, къаст пуьрчуькьариз хьанач, дагъвийри чпин чил, адетар, хайи чIалар, меденият хвена.
Иллаки Надир-шагьдин аксина азад ийидай женгина Дагъларин уьлкведин халкьар сад, тупламиш хьунихъ ва чIехи гъалибвал къазанмишунихъ тарихдин еке метлеб ава. Ватандин кьисмет гьялзавай вакъиайра чи халкьар санал алаз хьунин гъакъиндай шагьидвалзавай мисалар, делилар тарихда тIимил авач. «Дуьньядин тIурфан» лугьудай къуватлу душ¬ман чи вири халкьар - лезгияр, табасаранар, лакар, даргияр, аварар, къумукьар сад хьунин нетижада терг ийиз алакьна.
Ватандин ЧIехи дяведин йисара, 1999- йисан августдин-сентябрдин вакъиайрин вахтун-дани чи халкьари чпин садвал, тупламишвал, игитвал мад сеферра къалурна.
2010-йисан 15-декабрдиз Махачкъалада Дагъустандин халкьарин пуд лагьай Съезд кьиле фена. Адан делегатри кьил кутуналди, 2011-йисан июлдиз Президентди къарар акъудуналди, 15-сентябрь Дагъустандин хал-кьарин Садвилин югъ - сувар яз малумарнава. Сифте яз ам 2011-йисан 15-сентябрдиз гегьеншдаказ къейдна. РД-дин Президент М.Мегьамедова а чIавуз вичин тебрикда къейд авурвал, «...и сувари халкьарин дуствал ва стхавал, тарихдин кьисметдин умумивал, девирринни несилрин алакъалувал лишанламишзава».
Гьам вири Россиядин, гьамни Дагъустан¬дин халкьариз дуст-вални стхавал, садвални тупла-мишвал алай муракаб девирдани лап герек я.
2010-йисан 15-декабрдиз Махач-къалада кьиле фейи Дагъустандин халкьарин III Съезддал делегатри гзаф хъсан рахунар авуна, теклифар гана. Месела, коррупциядихъ галаз женг чIугван; бюджетдин такьатар чуьнуьхиз тан тийин; девлетлуй-ринни кесибрин арада авай фаркь, тафават агъузарин; законрив кIвалахиз тан, къанун-къайда, гьахълувал сифте чкадал жен; чи дагъларин хуьрериз, жегьилриз гзаф фикир гун, бейкарбуруз кIвалахдин чкаяр жедайвал ийин; кадрияр хкягъунин ва тайинарунин кIвалах гзаф миллетрин респуб¬ликадин шартIарив кьадайди жен; чи алатнавай тарих русвагь тийин; зегьметдиз килигай гьакъи, мажиб гун; чкIизвай школайрин дара-матар амай чкайра цIийибур эцигин; наркомания, ичкибазвал, къалиянчивал вири обществоди негь ийин; чилерикай дуьз менфят къачун, чил алверда тван тийин; жегьил - жаванар зегьметда лигимаруниз артух фикир гун, мектебра, вузра гьакъикъи, дерин чирвилер гун, анра ришветбазвал терг ийин; гьукум гъиле авай ксар, чиновникар, депутатар, халкьди-вай яргъаз тежен ва икI мад.
Кьилинди, гьелбетда, социаль-ный гьахълувал я. Гьахълувал, закон - къанун, къайда- низам авачир государство яргъалди яшамиш жедач.
И вири крар чаз ядни фу хьиз герек я. Абур галай-галайвал кьилиз акъудуни чи хал¬кьарин садвал, тупламишвал мягькемаруниз куьмекда. Садвал, меслятвал, разивал гьамиша герек я. Меслятвал, садвал авачтIа, къизилни руквадиз, къумадиз элкъведа. Чаз садвал гьамиша герек я, и кар патал чна вирида къуьнни кутуна кIанда.
