Расул Гьамзатов дуьньядин литературада лап чIехи ва бахтлу вакъиайрикай сад я.
(Къайсын Къулиев)
Расул Гьамзатов. И тIвар неинки са Дагъустанда, гьакI вири дуьньядани поэзиядал рикI алай гзафбуруз сейли я. 20-асирдин сифтегьан паюна вичин дерин акьул-камалдалди, вахтуниз муьтIуьгъ тежер вичин жавагьирралди – шиирралди лезги халкь ва Дагъустан вири дуьньядиз машгьур авур XX асирдин Гомер регьметлу СтIал Сулеймана хьиз, адан рехъ баркаллувилелди давамаруналди, Расул Гьамзатовани вичин ялавлу эсерралди – дуьньядин руьгьдин хазинада чка кьунвай яратмишунралди авар халкьдикай, женнетдин ерияр тир къадим Дагъустандикай, адан сагьибар тир кьегьал рухвайрикайни рушарикай вири дуьнья хабардар авуна, Дагъустандин поэзиядин цава туьхуьн тийир мад са нурлу гъед куькIвена.
Вичин руьгьдин даях ва чешне, камалдин чешме тир СтIал Сулейманан гьуьрмет эхирдалди хвейи, вичин сагъламвилин гьалдизни килиг тавуна, «Дагъус-тандин шииратдин Мекке» лагьана тIвар ганвай Агъа СтIалдал гьар йисуз кьиле тухузвай Сулейманан шииратдин Йикъарин саки вири мярекатрин иштиракчи ва багьа мугьман яз хьайи Расул Гьамзатович къе чи арада амач лагьайла чIалахъ жез кIанзавач. Амма девирди вичи «ханвай», халкь патал ганвай Етим Эмин, СтIал Сулейман, Алибег Фатахов, Расул Гьамзатов, Фазу Алиева ва масабур хьтин бажарагъар, нурлу гъетер хьиз, туьхуьдайди туш. Урусрин машгьур шаир А. С. Пушкина вичин шиирда кхьейвал, ахьтин бажарагъри чпин вахтуниз муьтIуьгъ тежер эсерралди чпиз гьеле чпел чан аламаз гуьмбетар эцигзавайди я.
«Расул» и тIвар вич «ракъур-навай кас» (посланник) лагьай манадин гаф я.
Алай йисан сентябрдин вацра Дагъустандин халкьдин шаир, Социализмдин Зегьметдин Игит, СССР-дин ва РСФСР-дин Ленинский, гьукуматдин ва международный са шумуд премийрин лауреат, машгьур общественный ва государ-ственный деятель Гьамзатов Расул Гьамзатович дидеди хайидалай инихъ 90 йис тамам жезва. И лишанлу юбилейдин гьуьрметдай, вири чкайра хьиз, чи райондани са жерге серенжемар кьабулзава, культурадин маканра шад мярекатар кьиле тухузва. Школайра цIийи кIелунин йис башламиш хьунихъ галаз санал чIехи шаирдин уьмуьрдин рекьиз ва яратмишунриз талукьар-навай литературадин вече-рар, конкурсар, диспутар, викторинаяр тухун давамар-да. Эхь, чIехи бажарагъар чи акьалтзавай гъвечIи несилдиз ачух чешне хьунин куьтягь тежер чешмеяр я.
Аваррин халкьдин алай аямдин машгьур шаир, прозаик, драматург, переводчик, общес-твенный ва государственный деятель Гьамзатов Расул Гьамзатович 1923-йисан 8-сентябрдиз Хунзах райондин ЦIада хуьре Дагъустандин халкьдин шаир ЦIадаса Гьамзатан хзанда хана. Аранидин хуьре тамам тушир юкьван школа, Буйнакскда Аваррин педучилище, Москвада М. Горькийдин тIварунихъ галай литературадин институт акьал-тIарна. Муаллим яз, Аваррин драмтеатрда актер ва режиссердин куьмекчи яз, «Дагъларин большевик» газетда литсотрудник, Даградиокомитетда авар чIалалди тухузвай передачайрин редактор яз кIвалахна.
1943-йисалай КПСС-дин, 1945-йисалайни СССР-дин писателрин Союздин член яз хьана, ам 1951-йисуз Дагъустандин писателрин Союздин правленидин предсе-дателвиле хкянай.
Шиирар ада гьеле школада кIелзавайла теснифиз хьана ва абур «Дагъларин большевик» газетдин чинриз акъатиз хьана. Адан хайи чIалалди кхьенвай шииррин сифтегьан кIватIал «Пламенная любовь и жгучая ненависть» 1943-йисуз Дагкни-гоиздатда чапдай акъудна. 1945-йисуз адан шииррин «Отголоски войны», гуьгъуьнлай «В наших горах», «Родина горца», «Старшему брату», «Дети семьи единой», «Дагестанская весна» кIватIалар, гьакIни «Сааду», «Год моего рождения» поэмаяр акъатна.
1948-йисуз урусдалди Махач-къалада «Земля моя», 1949-йисузни Москвада «Молодая гвардия» издательствода «Песни гор» шииррин кIватIалар чапдай акъатна. Гуьгъуьнин йисарани авар ва урус чIаларалди галамаз-галамаз адан шииррин са шумуд ктаб акъатзава.
1959-60-йисара Даггизда хайи чIалалди адан 2 томдикай ибарат «Хкягъай эсерар» акъатзава.
XX-асирдин 60-йисара Расул Гьамзатов бажарагълу шаир хьиз машгьур жезва. Таржумачийрин куьмекни галаз Махачкъалада, Москвада, союзный ва автономный республикайра, чи уьлкведилай къеце пата адан «Горы и долины», «Горянка» (драма), «Письмена», «И звезда с звездою говорит», «Мулатка», «Горит мое средце», «Мой Дагестан» ва маса ктабар кIелдайбурал агакьзава.
«Кьакьан гъетер» ктабдай адаз Ленинский премия гузва.
1968-69-йисара адан 3 томдикай ибарат «Собрание сочинений» ва 2 томдикай ибарат «Избранное» ктабар, 1982-83-йисара «Худо-жественная литература» изда-тельстводи адан 5 томдикай ибарат подпискани ийиз жедай «Собрание сочинений» ва цIудралди маса ктабарни акъатзава.
Расул Гьамзатован «Горянка» поэмадин бинедаллаз композитор Мурад Кажлаева музыка кхьена, и тIвар алай балет сегьнедал эцигна, гьакIни «Хочбар» поэмадин бинедаллаз и тIвар алай балет, «Дишегьлийрин остров» поэмадин инсценировка, «Го-рянка» тIвар алай кинофильм сегьнедилай къалурна.
Адан цIудралди шиирриз чи машгьур композиторри маний-рин авазар кхьенва. Композитор Ян Френкела адан «Дурнаяр» шиирдин чIалариз кхьенвай мани Ватандин ЧIехи дяведин женгерай хтун тавурбур эбеди яз рикIел хуьнин «пашманвилин гимндиз» элкъвенва лагьайтIа чун гъалатI жедач. «Лацу дурнайриз» - дяведа телеф хьайибурун руьгьериз бахшна са шумуд чкада шартIунин гуьмбетар хкажнава.
Расул Гьамзатован яратми-шунра адан таржумачивилин кIвалахдини еке чка кьазва. Ада авар чIалаз А. С. Пушкинан «Медный всадник», «Полтава», «Цыгане», «Братья – разбойники» поэмаяр, гьакIни М. Ю. Лермонтован, И. Бунинан, В. Маяковскийдин, А. Блокан, Н. Тихонован, А. Твордовскийдин ва советрин маса машгьур шаиррин шиирар таржума авунва.
Р. Гьамзатова вичин уьмуьр-дин эхиримжи декьикьайралди гьукуматдин, общественно-политический еке кIвалахни тухвана. Ам IV-XI-сеферра эвер гайи СССР-дин Верховный Советдин депутат ва 1962-йисалай адан президиумдин член яз хкянай, ам КПСС-дин XXII-XXVI-съездрин делегат, КПСС-дин Дагъустандин обкомдин член тир. Гзаф йисара ам СССР-дин Ленинский ва Государственный премийрин Комитетдин член, СССР-дин ва РСФСР-дин писателрин Союзрин секретарь, ислягьвал хуьнин комитетдин, Азиядин ва Африкадин уьлквейрин рей-садвилин Советрин комитетдин, писателрин Европадин сооб-ществодин, центральный ва республикадин са жерге пери-одический изданийрин редкол-легийрин член тир. Ам гьакI Дагъустандин Буйнакск, Дербент, Каспийск, Къизилюрт, гьакIни яз Смоляны (НРБ), Нукус (Кара-калпакский АССР) ва маса шегьеррин гьуьрметлу агьали хкянай. Ам гьакIни чи ва къецепатан са жерге уьлквейрин университетрин Гьуьрметлу докторни тир.
Дагъустандин халкьдин шаир Расул Гьамзатов, чна къейд авурвал, СССР-дин ва РСФСР-дин Ленинский ва Государственный премийрин лауреат, Фирдоусидин ва Христо Ботевон тIварарихъ галай международный премий-рин, гьакIни Магьмудан ва Гь. ЦIадасадин тIварарихъ галай республикадин премийрин лауреатни тир.
1974-йисуз адаз Социализмдин Зегьметдин Игит лагьай чIехи тIвар гана. 1983-йисуз Р. Гьамзатоваз «Колокол Хиросимы» ва «Молитва» шииррай Римда «XX асирдин поэзия» международный конкурсдин гъалибчивилин диплом ва сад лагьай премия ганай.
Расул Гьамзатован гзаф терефрин яратмишунар ва общественно-политический кIвалах Ленинан 4 ордендалди, Зегьметдин Яру Пайдахдин 3 ордендалди, Октябрьский Рево-люциядин, НРБ-дин – Кирилланни Мефодиядин орденралди ва гзаф кьадар медалралди, гьа жергедай яз А. Фадееван тIварунихъ галай къизилдин медалдалди ва гьакIни Россиядин чIехи маса награ-дайралди къейднава.
Расул Гьамзатован уьмуьрдиз ва яратмишунриз талукьарна «В горах мое сердце», «Кавказец родом из Цада», «Наш Расул» кинофильмаярни акъуднава.
Вичин яратмишунрин бажарагъдалди, акьул-камалдалди вичин халкь, хайи ватан дуьньядиз машгьур авур кас адан ватанэгьлийри са чIавузни рикIелай ракъурдач лагьайвал, вич чи арадай акъатна 10 йис тамам жезватIани, Расул Гьамзатован тIвар эбеди авун патал и йисара чи уьлкведин ва республикадин руководстводи баркаллувилин еке кIвалах тухванва ва тухунни ийизва: чIехи шаирдин гьуьрметдай чи республикадин меркез тир Махачкъалада чIехи ва гуьрчег проспект адан тIварунихъ янава ва адан гуьмбет эцигнава, республикадин библиотека, Ярагъдал алай погранзастава адан тIварцIихъ гала, адан тIварцIихъ галай литературадин премияр, стипендияр тайинарнава. Ам яшамиш хьайи кIвални музейдиз элкъуьрнава.
Шаирдин 90 йисан юбилейдихъ галаз алакъалу яз и мукьвара Москвада РФ-дин Президент В. В. Путинан иштираквални аваз, адан гуьмбет шад гьалара ачухнава.
Гьелбетда, чIехи шаирдин уьмуьрдин рекьиз талукьарнавай и куьруь макъалада чаз адан яратмишунрал ва абурун кье-тIенвилерал гегьеншдаказ акъваз-дай мумкинвал авач. Амма абур школайра, вузра кIелзава, абур ва абурукай кхьенвай макъалаяр мукьвал-мукьвал газетризни журналриз акъатзава. За умудзава, чIехи шаирдин вири эсерар тахьайтIани, адан «Кьакьан гъетер», «Дидеяр хуьх!», «Темен гузва дишегьлидин гъилериз», «Дишегьлийрин остров», «Дагъви дишегьли» («Горянка»), «Зи Дагъустан» хьтин ктабар кIелдай столрал алачир эдебиятдал рикI алайбур чи арада белки тек-бир жен.
Расул Гьамзатов хьтин чIехи шаирдин – зурба бажарагъдин яратмишунрин кьетIенвилер, адан руьгьдин ивирар, къанажахдин дережа тамамвилелди ачухарна майдандиз акъудиз алакьун четин я. Гьеле студентар тир вахтунда чна гуьруьшмишвилин вахтунда лезги халкьдин бажарагълу шаир Алирза Саидовавай Расул Гьамзатован шаирвилин бажарагъдикай хабар кьурла, лагьанай: – «Гьуьл я ам!». Заз чиз, и гафуни вири лугьузва.
Абидин Камилов, шаир, ЛПС-дин райотделенидин председатель.
