Чун, «Куьредин хабарар» газетдин ва Кьасумхуьруьн телевиденидин журналистар (М. Наджафов, М. Магьмудов ва и макъаладин автор) вичиз гьахълудаказ генералринни алимрин, шаирринни писателрин, уьтквем рухвайринни рушарин макан лугьузвай Цмуррин хуьруьз финихъ вичин метлеб авай: хуьре Гъалибвилин музейдин дарамат эцигзава.
Кьасумхуьрелай экъечIай чи «Жигулиди» са патахъай дериндай авахьзавай кIамун кьилелай, муькуь патахъай рагаринни чархарин кIаняй фенвай, къекъуьнар квай рекьяй Цмурар галайвал еримишзава. Дередин тIебиатди, пайда жезвай гуьзел шикилри чун вири гьейранарзава. Къадим, пак чкаярни я ибур, идан гьакъиндай рекье гьалтзавай пуд пIире (са пIир хуьруьн сергьятдани ава), инал-анал алай гъвечIи-гъвечIи сурари шагьидвал ийизва.
Ингье, са кьадар мензил фейила, Цмуррин хуьрни аквазва. РикIел шаир Сажидин Саидгьасанован шиирдин цIарар къвезва:
Хуьрерикай сад тир къадим Куьредин,
ТупIалдавай багьа къаш тир дередин,
Халкьди къимет гузвай кьилин
жуьредин,
Дережайриз кьакьан я куьн, Цмурар!
Адалатдин макан я куьн, Цмурар!
Писателрин, генералрин уьлкве тир,
Геройралди, алимралди еке тир,
Гуьрчегвилиз, гуьзелвилиз бике тир,
Дережайриз кьакьан я куьн, Цмурар!
Адалатдин макан я куьн, Цмурар!
Чун хуьруьз агакьна. «сельсовет Цмурский» поселенидин дараматдин вилик Алибег Фатахован, кIелунинни спортдин Центрадин дараматдин гьаятда генерал Мегьамед-Гьанифа Шайдаеван памятникар, хуьруьн юкьвал Ватандин ЧIехи дяведа телеф хьайи хуьруьнвийрин гьуьрметдай эцигнавай обелиск ала. Цмурвийри хуьряй акъатай кьегьал рухваяр эбеди яз рикIера хуьзва. Гаф авач, къадирлу жемят я!
Эцигзавай Гъалибвилин музейдин дараматдин патав чал поселенидин кьил Раида Алибегова, муаллим, тарихчи, цIийиз эцигзавай музейдиз герек материалар жагъурунал машгъул тир Мегьамед Мегьамедов гьалтна.
- Музейдин дарамат, квез аквазвайвал, хуьруьн юкьвал алай гъвечIи майдандин патав эцигзава, - лугьузва Раида Алибеговади. – Гьа и чун алай майдандизни Гъалибвилин майдан лагьана тIвар ганва. Музейни Гъалибвилинди жеда. Ихьтин теклиф гайиди чи баркаллу хуьруьнви, тарихдин илимрин доктор, МВД-дин генерал Гьажи-Къурбан Гьажибалаевич Шайдаев я. Музейни Шайдаеврин хзандин такьатралди эцигзавайди я. Идай жемятди Шайдаеврин хзандиз чухсагъул лугьузва.
Гаф кватай чкадал чазни алава хъийиз кIанзава хьи, хуьр-кIвал, жемят патал Шайдаеврин сихилди еке ва баркаллу гзаф крар авуна ва ийизва. ИкI, хуьруьн кьилин куьчеда асфальт цана, яд гъана, вичиз Кьиблепатан Дагъустанда тешпигь авачир хьтин кIелунинни спортдин Центр эцигна…
Эцигзавай музейдиз Гъалибвилин музей лагьана тIвар гунни дуьшуьшдин кар туш.
- 100 касдилай виниз цмурвийри Ватандин ЧIехи дяведин фронтра, 35 касди далу патан зегьметдин фронтда иштиракна, - лугьузва Мегьамед Мегьамедова. – Мадни, чаз дяведин иштиракчияр хьайи цмурвийрикай цIийи-цIийи делилар гьат хъийизва. ИкI, гзаф цмурвияр, гьа йисара патарал яшамиш жезвайбур я, гьанрай фронтдизни фена. Ихьтинбурукай яз дяведин йисара цмурвийрикай 5 дишегьлидини женгера иштиракна. Идалайни гъейри, гъалибвилер неинки женгера, гьакI ислягь девирда илимда, кIвалахдани къазанмишиз жеда. Ихьтин инсанралди чи хуьр девлетлу я. Мисал яз, тек са Шайдаеврин хзандай 7, Эфендиеврин хзандай 5 кас илимрин докторарни кандидатар акъатна, Алибег Фатахова, Зияудин Эфендиева лезги литературада зурба гел туна, нефтяник Гьажимурад Темирхановакай Социализмдин Зегьметдин Игит хьана. Мегер ибур гъалибвилер тушни?!
Гьакъикъатдани, Мегьамед муаллимди вичин гафар тестикьардай делилар, мисалар хуьруьн тарихдай, инсанрин гьуьндуьр дережадин агалкьунрикай-гъалибвилерикай гзаф гъана.
- Цмуррин хуьруьн тарих 500 йисалай виниз я, - давамарзава вичин итижлу суьгьбет Мегьамед Мегьамедова. – Гьеле 20-асирдин сифте кьилера чи хуьр Куьре округдин Къутур-Куьринский участокдин административный центр тир. Адак 28 хуьр акатзавай. Октябрдин инкъилабдин йисарани цмурвияр цIийи власть патал женгина вилик жергейра хьана. Большевикрин арада цмурвияр тир Къазибег Акимован, Къурбан Нуралиеван, Зияудин Эфкендиеван тIварар машгьур тир. 1918-йисуз, ЯркIи магьалда сифте яз, Цмурдал партийный ячейка ачухна. Девирар, къурулушар дегиш хьайитIани, вири ибур гъалибвилер, цмурвийрин агалкьунар я.
Эхь, еке, баркаллу тарих хьиз, Цмуррин хуьруьхъ дамахдай рухваяр, рушарни ава. Чна макъалада винидихъ тIвар кьурбурулай алава яз, мадни генерал-майор Рагьман Шайдаеван, илимрин докторар Гуьлнара Шайдаевадин, Агьмед Эфендиеван, илимрин кандидатар Маркс Эфендиеван, Ферзали Къурбанован, Гьабибулагь Мегьамедован, Сталинский премиядин лауреат хьайи Гьажи Мегьамедован, ДР-дин лайихлу артистка, пианистка Рена Эфендиевадин ва гзаф кьадар масабурун тIварар кьаз жеда.
Чун гъавурда акьурвал, хуьруьн тарихдиз, хуьряй акъатай машгьур ксариз килигна, хуьре Гъалибвилин музейни эцигзава.
Зи рикIел алай йисан 5-майдиз хуьре генерал, алим Мегьамед-Гьанифа Гьажибалаевич Шайдаеван гьуьрметдай волейболдай турнир ачухдай мярекатдал Гьажи-Къурбан Гьажибалаевич Шайдаева вичихъ Гъалибвилин музей ачухдай фикир авайди малумарайла «Сулейман-Стальский район» муниципальный райондин Кьил Нариман Шамсудинович Абдулмуталибова лагьай гафар алама: « - Гьуьрметлу генерал, кьегьал хва Гьажи-Къурбан Гьажибалаевичан сивяй ихьтин келимаяр акъатуни чун кьадар авачир кьван шадарна. Чунни и карда Квез куьмек гуз гьазур я. Гьуьрметлу жемятар, мярекатдин иштиракчияр! Квез аквазва хьи, Шайдаеври район, хуьр, халкь патал баркаллу крар авуна, ийинни хъийизва. Ша чна Шайдаеврал дамах ийин ва абурулай чешне къачун!».
Райондин руководстводи музей эцигунин, адан вилик квай майдан аваданламишунин ва маса кIвалахра куьмекарни гузва.
Шайдаеврин хзанди баркаллу кIвалах гъиле кьуна, дараматдал эцигунрин хейлин кIвалахар тамамарни авунва. Кьилди къачуртIа, 10 метр яргъивал ва 8 метр гьяркьуьвал (айванни кваз) авай дараматдин цлар эцигна, къав кIевна, чилиз пол яна, рак-дакIар кутуна акьалтIарнава. Чун фейила устIарар айвандин чиле плитаяр тунал машгъул тир. Заз инал Сийидрин хуьряй тир устIаррин – Ражидин Темирханован, Хейрудин Шихрагьимован, Лерман Агьмедован тIварарни кьун кутугнавай кар яз аквазва. Гаф авач, кIвалахар еридивди кьиле тухузвайди аквазва.
Чаз лагьайвал, музей «Цмуррин хуьруьн тарих», «Дяведин иштиракчияр» ва «Далу патан зегьметдин фронтдин иштиракчияр» отделрикай ибарат жеда. Музейдиз материалар кIватIунин кIвалахни кьиле физва.
- Хуьре Гъалибвилин музей кардик акатунихъ тербиядин рекьяй еке метлеб жеда, - лугьузва Раида Алибеговади. – Чи хуьре гьуьрмет-хатур лап куьгьне девиррилай авайди я. Хъсан крар, бубайрин адетарни несилрилай – несилрал къвезва, хуьзва. Музей кардик акатуни ихьтин крар давамаруниз, хъсан цIийи адетар кутуниз, хуьряй кьегьал рухваярни баркаллу рушар мадни гзаф акъатуниз куьмекда.
… Цмурдилай экъечIна, чун Кьасумхуьр галайвал рекье гьат хъувуна. Рагъ авай югъ тиртIани, нянрихъай куьлуь марфни акатна. Ваъ, адавай дередин гуьзелвал чIуриз жезвач, акси яз, ракъинин сачахри чимивал ганвай багъларизни тамариз серинвал гузва. Марф берекат я, лугьузва бубайрин мисалда. Берекат лагьайтIа, гьуьрмет-хатур, садвал авай чкада жеда. Цмуррин хуьре хьиз.
Хазран Кьасумов, РФ-дин журналистрин Союздин член
Шикилра: эцигзавай Гъалибвилин музейдин дараматдин акунар; кьегьал хва М-Гь. Шайдаеваз эцигнавай памятник.
Шикилар автординбур я.