Районда багъманчивал вилик тухудай, тIимил харжар серф авуналди, емишрин виниз тир бегьерер гьасилдай вири жуьредин шартIар ва мумкинвилер ава.
Багъманчивал райондин хуьруьн майишатда фадлай кардик квай, вичихъ еке метлеб авай хел я. ИкI, алатай асирдин 80-йисара районда 4600 гектар багълар (идакай 3500 гектар совхозрихъни колхозрихъ) аваз хьуни и кардин патахъай шагьидвал ийизва.
Виликдай «Касумкентский» совхоздин бинедаллаз сортар ахтармишдай, «Калининский» совхозда тежрибадинни селекционный участокар кардик квай, «Ашагастальский» совхозда кардик квай питомникда гьасилзавай къелемралди неинки райондин, гьакI республикадин хуьруьн майишатдин карханаяр хъсан еридин къелемралди таъминарзавай.
Мадни, гьа йисара районда консервиярдай 3 завод (Кьасумхуьрел, Герейханован хуьре ва ЦIийи Макьарал), чехирар хкуддай 2 завод (КIварчагъа ва «Калининский» совхозда), гьакIни тIебии сокар акъуддай 4 цех («Калининский» совхозда, «Рычал-су» заводда, Дагпотребсоюзда ва мехлесхозда) кардик квай. Анра гьар йисуз 40 агъзур тонндив агакьна емишарни салан майваяр гьялзавай. Сезондин вахтунда анра 15 агъзурдалай виниз инсанри кIвалахзавай.
Багъманчивиле къазанмишзавай хъсан нетижайри районда социально-экономический гзаф месэлаяр гьялунин рекье куьмек гузвай. 80-йисарин эхирра багъманчивал иллаки вилик фена. Гьа йисара районда 23,5 агъзур тонндив агакьна емишар кIватI хъийизвай. И агалкьунрик чпи гьар йисуз 3-4 агъзур тонн емишар кIватI хъийиз хьайи «Калининский», «Герейхановский» совхозри, кьилдин бригадайри иллаки еке пай кутазвай.
Гьайиф хьи, гуьгъуьнлай государстводи хуьруьн майишатдин хилез са артух фикир тагуз хьайи, агропромышленный комплекс кIеве гьатай, экономика базардин алакъайрал элячIдай, идахъ галаз санал гьасилзавай продукциядин кьадар агъуз хьунал гъайи девир алукьна. Нетижада вири жуьредин майишатра багъларин кьадар тIимил хьана. ЦIийи багълар кутунин, куьгьне багълар къайдадиз хкунин кIвалах саки акъваз хьана, промышленностдин карханайри кIвалах хъувунач. Идалайни гъейри, виликдай багълар аваз хьайи гзаф майданар кIвалер эцигдай участокар яз чара авуна. И карни хуьруьн майишатдин чилер инвентаризация авуни къалурзава.
Арадал атанвай ихьтин чIуру гьалар фикирда кьуналди, эхиримжи йисара багъманчивал вилик тухуниз фикир гуз эгечIнава. И кар себеб яз багъманчивал вилик физва, абурун майданар артух, и хилен материально-технический база мягькем жезва. «2011-2016-йисара Дагъустан Республикада багъманчивал вилик тухуник юзун-гьерекат кутунва. Райондани багъманчивал вилик тухунин муниципальный программа кьабулнава ва кардик ква. Адан бинедаллаз 2011-2016-йисара районда 875 гектарда, гьабурукай яз 20 гектарда интенсивный багълар кутада.
Тайин серенжемар кьабулун себеб яз, эхиримжи йисара и хиле хъсан нетижаяр къазанмишиз алакьнава. И кар неинки багъманчивилин хилез, санлай райондин АПК-дизни талукь я. Инфраструктура хъсан хьуни цIийи багълар кутадай мумкинвални гузва. ИкI, 2008-2013-йисара хсусиятдин вири жуьредин майишатри, арендаторри 430 гектарда чпихъ гележег авай, виниз тир бегьер гудай багълар кутуна. ИкI, мисал яз, «Зардиян» ООО-ди эхиримжи 3 йисуз 30 гектардилай виниз майданра жегьил багълар кутуна, адахъ 5 гектарда интенсивный багъ кутадай фикирни ава.
Багъманчивал вилик тухунин программа уьмуьрдиз кечирмишуник «Ашагастальский» ЗАО-ди (66 гектар), «Кюре» ПО-ди (51,2 гектар), «Бабаев Н.М.» КФХ-ди (27 гектар), «Урожай» ООО-ди (6 гектар) ва арендаторри (226,8 гектар) еке пай кутазва.
Багъманчивал вилик тухуникай рахадайла, «село Юхаристал» хуьруьн поселенидин территорияда тешкилнавай «Члар» ООО-дикай, адан инвестиционный проект кардик акатуникай са-кьве гаф кьилди лугьуз кIанзава. Ана вичин сметадин къимет 24437 агъзур манат тир 66 гектар багълар кутун планламишнава. Алай йисан гатфарихъай 16 гектарда багъ кутунва, зулухъай мад 50 гектарда багълар кутун патал чил къарагъарна, планировка авуна, миянардай шейэр тухвана гьазурнава. Инвесторди цин къенепатан къаналар ремонт хъийизва, мадни чиликай яд тухун патал 7 миллион манатдин къимет авай проектдинни сметадин документация гьазурнава (яд гудай система цIийикIа туькIуьр хъувуниз акъатай харжарин 50 процент арадал хкун патал ам РЦП-дик кутунва). Проект уьмуьрдиз кечирмишуниз икьван чIавалди 3,5 миллион манат пул харжнава.
Санлай къачурла, 2013-йисан гатфарихъай 26 гектарда цIийиз багълар кутуна, абурун кьадар алай йисуз 80 гектардив агакьда.
ЦIи кутунвайбурни кваз, алай вахтунда районда вири жуьредин майишатра 3106 гектар, абурукай яз агьалийрин майишатра 1506 гектар, хуьруьн майишатдин карханайрани арендадин участокра 1600 гектар багълар ава. Абурукай 2050 гектар бегьердал атанвайбур, 1056 гектар жегьил багълар я.
2012-йисуз районда 1336 млн.манатдин продукция гьасилна, 2013-йисуз адан кьадар 1700 млн.манатдив агакьда.
Къейд ийиз кIанзава, эхиримжи йисара ЛПХ-ри ичерин, чуьхверрин, шефтелрин хъсан бегьер вахчузва, абур республикадин ва Россиядин шегьерра базарра маса гузва.
Кьилди къачуртIа, «Мехтиханов Рагим Джамалдинович», «Магомедова Фаилат Рашидовна», «Бабаев Назим Мегьамедсадикович», «Магомедов Кадир Магомедович» КФХ-рихъ хъсан нетижаяр жезва.
Чпи гьасилай продукция маса гунин мураддалди багъманчийри Махачкъалада ва Дербентда тухузвай ярмаркайра иштиракзава, ярмаркаяр райондин центрадани тухузва.
Лагьана кIанда, кьабулай серенжемри талукь нетижани гана. ИкI, гьар йисуз багъманчивилиз 20-30 млн. манат кьилдин ксарин инвестицияр желбзава, 50-60 гектарда жегьил багълар кутазва, цIийи кIвалахдай чкаяр тешкилзава, багъманчивилин продукция гьасилун артух жезва.
Государстводин патай багъманчивал вилик тухуниз субсидийралди куьмек гунин карда дегишвилер туникди, яни 50 ва адалай виниз майданра багълар кутазвайбуруз куьмек гунин кьадар тIимиларуникди, и хел вилик тухунин кIвалах хъсанаруниз куьмек гуда. ЯтIани, районда 70 процент арендаторриз и программадик экечIдай мумкинвал жезвач. Заз багълар кутадай майданрин кьадардал алай сергьят алудун хъсан яз аквазва. ГьикI лагьайтIа, районда, асул гьисабдай, багълар агьалийри чпив гвай гъвечIи участокра (3 гектардал агакьадалди майданра) кутазва. Багъманчивилел машгъул жез кIанзавайбурун кьадар 200 касдилай виниз я.
Вири жуьредин хсусиятдин майишатри 2008-2012-йисара багълар кутун ва анрихъ гелкъуьн патал 15, 188 млн.манат пул субсидия къачуна: 2008-йисуз-7,401, 2009-йисуз- 3,459, 2010-йисуз- 0,188, 2011-йисуз- 1,020 ва 2012-йисуз - 3,120 млн.манат.
Багъманчивиликай рахадайла, ихьтин са карни къейд ийиз кIанзава. Агьалийрал гьар йисуз гьасилай продукция маса гунин карда еке четинвилер ацалтзава. Абур лап ужуз къиметрай базарра коммерсантриз маса гуниз мажбур жезва. Муьштерийрал хъсан еридин продукция агакьарун патал емишар хуьдай чкаяр (плодохранилищар) герек я. Зи фикирдалди, Кьасумхуьрел чIехи плодохранилище эцигунин чарасузвал ава. Чи гьисабралди, 2000 тонн емишар гьакьдай ихьтин чкадин сметадин къимет 174706 агъзур манат жеда.
Лагьана кIанда, районда гьасилзавай емишар еридин, менфятлувилин, дадунин жигьетдай къецепатан уьлквейрай гъизвайбуралай усал туш, акси яз, артух я. Анжах винел патан ва ассортиментдин жигьетдай абур масанрай гъизвай продукциядихъ галаз гекъигиз жедач. Имни районда шей гьялдай карханайри кIвалах тавунихъ, идахъ галаз санал гьасилай продукциядин ери чIур хьунихъ галаз алакъалу я.
Емишрин кIватI хъийизвай бегьердин кьадар 20-30 процентдин хкаж хьун фикирда кьуналди, инвестиционный кредитар чара авуналди, лизингдай тадаракар къачуналди, шей гьялдай карханаяр техникадин рекьяй таъминарун, кардик кутун чарасуз я. Кьилди къачуртIа, Кьасумхуьруьн консервиярдай завод 20 агъзур тонн емишарни салан майваяр гьялдайвал (300 млн.манатдин къиметдин), Кьасумхуьруьн лесхоздин цех 3 агъзур тонндив агакьна тIебии сокар акъуддайвал (45 млн.манатдин къиметдин) реконструкция авун лазим я.
Гележегда багъманчивал вилик тухун чна неинки адетдин жуьредин багълар, гьакI интенсивный жуьредин багълар кутунихъ галаз алакъалу ийизва. Интенсивный багълари кутур 2-3 йисалай хъсан бегьер гузва. Ихьтин багълар кутун патал инвестиционный программа гьазурзава. 2013-2020-йисара 40 гектарда интенсивный багълар кутун планламишнава. Ихьтин багълар кутунин тежриба чи агьалийрихъ авазва. ГьикI лагьайтIа, ихьтин багълар виликдай «Калининский», «Ашагастальский», «Касумкентский» ва «Герейхановский» совхозра авай.
Гьа са вахтунда, ери аваз багълар кутунин, хъсан еридин къелемар гьасилунин кIвалахдизни фикир гун чарасуз я. 2020-йисалди багъманчивал вилик тухунин патахъай тестикьарнавай Программадин бинедаллаз майишатриз гьар йисуз 60 агъзур къелемдин игьтияж жеда.
2012-йисуз питомникрин майишатра Айдеред, Семеренко, Шафран Зимний, Ред ва Голден Делишес сортарин 6000 къелем гьасилна. Райондин шартIарихъ галаз кьазвай сортарин ичерин, чуьхверрин ва къене цил авай емишрин хъсан къелемар Османов Акима, Набиев Рейзудина, Абдурагьманов Абдула, Эминов Эдика (Агъа СтIал), Алиев Алифендиди, Велибегов Салигьа (Вини СтIал) чпин питомникрин майишатра гьасилна. Абурухъ неинки чи, гьакI маса районрин агьалийрин патайни игьтияж ава.
Районда хъсан еридин къелемар гьасилдай цIийи питомник эцигунин чарасузвал ава. Мукьвал тир гележегда районда 100 агъзурдав агакьна емишрин къелемар гьасилдай майдан (30-40 гектар) кардик кутун патал кIвалах тухун планламишнава.
Идахъ галаз санал, хуьруьн майишатдин шей гьасилзавайбур дигидай целди таъминарунин месэлани важиблубурукай сад я. Райондин территорияда майишатрин арайра авайбур тир 7 къанал ава, санлай абурун яргъивили 191 километр тешкилзава. Къаналрал 110 гидротехнический тадарак (ГТС) ала. Къаналрин ятари дигизвай майданри 9578 гектар тешкилзава, идакай 3106 гектар багълар, 1063 гектар уьзуьмлухар, 1500 гектар магьсулрин никIер я.
Эхиримжи йисара Кировский къаналдал 17 млн. манатдин капитальный ремонтрин кIвалахар кьиле тухвана. Амай къаналрал хсуси ва РД-дин хуьруьн майишатдин министерстводин такьатралди ремонтрин, михьи авунин кIвалахар кьиле тухвана. Са гафуналди, къаналар яд авахьна фидай къайдадиз гъана, агьалияр дигидай целди таъмин я.
ЯтIани, къаналар лазим дережадиз гъунин кардиз пулунин такьатар бес кьадар ахъай тавуни екез таъсир ийизва. Республикадин метлеб авай къаналрал ремонтрин кIвалахар райондин администрациядин, хуьрерин поселенийрин, шей гьасилзавайбурун пулунин такьатралди кьиле тухуниз мажбур жезва. ГьикI лагьайтIа, къаналриз къуллугъзавай Самур- Гюргенчаевский филиал пулунин такьатралди, залан ва махсус техникадалди таъмин туш.
Къаналрал яд ахъайдай ва чара ийидай гидротехнический тадаракар саки аламач, 7 къаналдикай 6-дал кьилин капитальный сооруженияр алач.
Агьалияр дигидай целди тамамвилелди таъминарун, багъларин, уьзуьмлухрин кьадар артухарун патал церин сеть (къаналар) ва абурал алай ГТС-ар реконструкция хъувун чарасуз я. И кар патал филиалдиз пулунин такьатралди, гьакIни 2 бульдозер, 2 экскаватор къачунин карда куьмек гун лазим я. Авай кьве техника лап куьгьне хьанва.
Хуьруьн майишатдин продукция гьасилзавайбур дигидай целди таъминарунин жигьетдай чна «Сардархуьр-ДаркIуш къазмаяр» водоводдик ва Кировский къанал мад сеферда ремонт хъувуник (180 млн.манатдин) еке умудар кутазва. Ида багълар кутадай ва маса чилер (2000 гектардилай виниз) дигидай мумкинвал гуда.
2009-йисалай районда «Кюре-Агро» МТС тешкилнава, ана 50 млн. манатдин къимет авай техника ава. Ада карханайриз, гьа жергедай яз багъманчивилел машгъул майишатриз, арендаторриз техникадин к1валахар тухунин карда куьмек гузва. Пландик багълара, уьзуьмлухра химикатрихъ галаз алакъалу к1валахар тухудай мехотряд тешкилунни ква.
Чун винидихъ рахай, районда кьабулнавай муниципальный Программада багъларин майданар, гьасилзавай емишрин кьадар артухарун, кьилди интенсивный багълар кутуникай ва абурун менфятлувиликай рахайтIа, виниз тир бегьер гудай багълар арадал гъун, къелемрин ери хъсанарун, багълариз «марфадин къайдада» яд гудай къайда кардик кутун, набататар азаррикай ва зиянкар гьашаратрикай хуьн ва маса к1валахар къалурнава.
Нетижада, 2020-йисалди районда багълари кьунвай майданар 4671 гектардив (адакай 3081 гектар бегьер гузвайбур жеда) агакьарда, и девирда 1590 гектарда ц1ийи багълар кутада. Са гафуналди, районда багъманчивал вилик тухуда, ам экономикадин кьилин хилез элкъуьрда.
Нариман Абдулмуталибов, «Сулейман-Стальский район» муниципальный райондин Кьил.
