Бубайрин камаллу са мисалда лугьузва: «Ирс хуьн несилрин везифа я. Ирс авачирди дувулар галачир тарциз ухшар я, ам фад кьурада.»
Къазимегьамед Агъасиев... Мегер и тIвар ван тахьай лезги авани? Адан тIвар кьуналди чи рикIел вичин хсуси чандин, хзандин сагъ-саламатвилинни агьваллувилин ваъ, анжах хайи кесиб халкьдин бахтлу гележег патал алахъай, 36 йисан куьруь ва женгчи уьмуьрда зурба крар ийиз алакьай ялавлу инкъилабчидин къамат хкведа. Хайи халкьдин таъсиб хвейи, адан хушбахт гележег патал жегьил чан къурбанд авур инкъилабчи лезги кьегьал хва Къ. Агъасиеван тIвар алай шегьер («Къазимегьамед») Азербайжандани ава. Амма... Кьасумхуьрелай Кьурагьиз фидай рекьин эрчIи пата, рехъди физвай инсанрин фикир са артух желб тежервал хкатна, чин падни вацIухъ элкъуьрна эцигнавай са памятник ава, гьа вичикай ихтилат физвай Къазимегьамед Агъасиеваз эцигнавай. Дугъри я, сифтедай рехъ гьа памятникдин виликай тухванвайди тир. Мукьвара зун и памятник алай чкадал фена. Гьасятда кьатIуз жезва: адахъ гелкъвезвай кас авач, анал гзаф чиркин тир.
Виликрай памятникар гьар низ хьайтIани ваъ, халкьди вичиз къуллугъ авунин карда кьетIен лайихлувилерай анжах зурба, хкягъай ксариз хкаждай ва несилри абур къайгъударвилелди хуьнни ийидай. Къ. Агъасиеван памятник къайгъударвилелди хуьн тавунин кьилин себебар, зи фикирдалди, чаз чи тарих, халкьдин кьегьал рухваяр хъсандиз чир тахьун ва и месэлайриз дикъет-фикир тагун я. Къе чна чи кьегьал рухваяр рикIелай ракъурайтIа, абур акьалтзавай несилриз чир тавуртIа, якъин, гьахьтин чешнеяр квахьда, гележегда чи жегьилрин арадай кьегьаларни пайда хъжедач.
Халкьдин вафалу хва Къазимегьамед Агъасиев алай аямдин жегьилриз чирунин мурад-метлебдалди адан уьмуьрдин ялавлу рекьикай тарихдин са бязи гьакъикъи малуматар гъиз кIанзава.
Къ. Агъасиев 1882-йисуз Ахцегьа чатун устIардин хзанда дидедиз хьана. 9 йиса аваз диде-бубадикай магьрум хьайи етим гада са кап фан гуьгъуьниз Бакудиз фена. Гьана фяле-синифдик акахьна кIелиз, кIвалахиз ва хуьре амай вичелай гъвечIи вахариз, стхайриз куьмекар гана. Пешекар инкъилабчийрихъ галаз кIеви дуст хьайи Къазимегьамеда 1902-йисалай, яни 20 йисан яшдаваз абурун лап хаталу тапшуругъар тамамриз хьана. Жегьил инкъилабчи сиясатдинни экономикадин чирвилерин ва руьгьдин жигьетдай аквадайвал гужлу жезва.
1918-йисуз Дагъустанда Советар тешкилунин бюродин председателвиле тайинарнавай Къ. Агъасиеван иштираквал аваз Дербент шегьерда, Кьиблепатан Дагъустандин бязи районра Советрин власть тестикь хъхьанвай.
Гьа и йисуз Бакуда Советрин власть вахтуналди алудайдалай кьулухъ полковник Бичерахов, вичи тIалабна гъайи ингилис чапхунчийрин яракьлу къуватар галаз Дербентдиз атуникди (абурухъ галаз а чIавуз чкадин душманарни сад хъхьанвай), барабар тушир къуватрин аксина акъвазиз тахьана, инкъилабчияр нубатдин сеферда чинеба кIвалах кьиле тухуниз мажбур хьанай. Гьа йисан октябрдиз Къ. Агъасиев бичераховцийрин аксина женг къарагъиз гьерекатда авайла, хайи халкьдин арадай тир са хаинди маса гуникди, гьа чIавуз атанвай туьркверин чапхунчийри инкъилабчи Къ. Агъасиев кьуна, ам Дербентдай Кьасумхуьрел тухвана. Анайни йифен вахтунда, Ахцегьиз хутахдайла исятда гьа памятник алай чкадал, хаинри Къазимегьамед Агъасиев инсафсузвилелди яна кьена...
Гьакъикъатдани, ихьтин ватанперес хва рикIелай алудун, адан сур-памятникдиз хьайитIани талукь фикир тагун кутугнавач.
Чна винидихъ лагьайвал, памятник Кьурагьиз физвай рекьин кIаник пата ава. Гьа и памятникдинни рекьин арада авайди са 15-18 метр мензил я. Памятник гьа рекьин винел пата, анай физ-хуьквезвай инсанрин фикир желбдайвал эциг хъувунайтIа ва анаг михьидаказ хуьзвайтIа гьикьван хъсан жедай! ТахьайтIа, лугьудайвал, «Муьгъ вацIун а пата хьанва».
Умудлу я, талукь къуллугъри, чпихъ гьунар-такьат авай инсанри и месэладиз фикир гуда – Къазимегьамед Агъасиеван памятник адан экуь къаматдиз лайихлу тирвал туькIуьр хъийида.
Хазран Кьасумов
