Тарихдин чинрай

И кардикай хабар хьанмазди Ибрагьимов Закира райондин руководстводиз, республикадин археологиядин алимриз тадиз зенгер авуна, хабар гана. Ихьтин шад хабардал   Махачкъаладай са десте алимар атана. Авур ахтармишунри, жагъанвай къадим чІехи шегьердин амукьайри, неинки са чи лезгийрин, Дагъустандин, гьатта Кавказдин археологияда тарихдин, саки вад агъзур йисан, цІийи чинар арадал гъизвайдакай лагьана. Абуру талукь идараяр жагъанвай цІийивиликай хабардарна. И йикъара чиниз атай (НПЦ «ДАРС») идарадин кьил алим Мегьамедов Рабадан Гьажиевахъ галаз чаз мукьувай таниш жедай мумкинвал хьана. За адавай райондин газетдиз ва чкадин телевиденидиз жагъанвай тарихдин цІийивиликай, авай метлебдикай лугьун тІалабна. Ада икІ лагьана: «Чун иниз министерстводин векил, археологиядин памятникрин, искусстводин ва культурадин отделдин начальник М. Агьмедов кьиле аваз съемкаяр ийизвайбур галаз  атайла, чна и чІехи шегьердин къадимлувал 2-3 агъзур йисан тарих яз гьисабнавай. Кьвед лагьай сеферда хтайла, цІийиз жагъанвай затІари, амукьайри зун ахьтин фикирдал гъанва хьи, гьелелиг чаз вичин гьакъикъи тІвар чир тахьанвай шегьердин культурный чилин къатарин тарих 5 агъзур йисанди, Дербент шегьердин таяр тирди лугьудай фикирдал гъанва. Инихъ, чи тарих патал къимет авачир кьван цІийивал ава. Къанав эгъуьнунин карда залан техника ишлемишунин нетижада, са кьадар зиянар ганва. Гьеле вири гъиляй акъатнавач. Чун и йикъара, талукь идарайризни хабарна, и чкадин гьар са метр, гьар са чІиб ахтармишдай махсус пешекарар галаз атана ахтармишунрив эгечІда. Гьелелиг и чкайра, 600 метр мензилда эгъуьнунрин кІвалахар ийидач. Абуру и чка чна ахтармишдалди, акъваз тавуна, агъадихъди чпин кар-кІвалах давамаррай. Чна чи кІвалах куьтягьайла, абурувай чпин кІвалахни давамариз жеда».
Малум хьайивал, виняй къвезвай вацІуз чкадин агьалийри ЧІехи вацІ лугьузва. И вацІун шегьердихъ тир къерехда, ам душманрикай хуьн патал хкажнавай къеледин парудин бинедин къванерин цлар, къеледин амукьаяр ама. Кефердихъайни кьакьан ва тик чархар ава. А чархарик квай кьветIерин чилера зур метрдив агакьна гимре ама.
Са кьадар юлдашри чпиз жагъанвай затІар, илимдин къуллугъчияр ва районда кардик кутазвай краяведрин музейдиз экспонатар патал вахканва ва и кІвалах давам жезва. Заз жуван и макъалада, чпиз жагъай затІар хушуналди вахкайбурукай Гьуьсейханов Султанан, Рагьимов Мусаибан, Алибегов Шагьларан тІварар, чухсагъул лугьунивди, кьаз кІанзава. Дугъриданни, абуру чи тарих патал къимет авачир хьтин куьмек гузва.
Дишегьлидин суьрет алай къван.  И кардикай заз, сардарахуьруьнви зи дуст Мегьамедханавай ван хьана. Чун и къанал эгъуьнзавай чкадиз фейила, тарихдин затІарихъ къекъвезвай делегация акурла, муькуь юлдашар гьарнихъ сад фенваз, ада заз эверна: «Сажидин муаллим, и зи къуншидизни мягьтел жуьредин, гатун хали хьиз элкъвей, вичелни дишегьлидин шикил алай аламатдин къван жагъана. Ада ам кІвализ хканва. Ша, чна ам аватІа, инлай са аял ракъурин!» Ихьтин хъсан кІвалахдиз къвезвай гаф аферин я. Са шумуд декьикьадилай, а затІ жагъай кас вич атана. Малум хьайивал, ада жагъай шей кІвализ хкидайла акурбуру ва вичин хзанди жуьреба-жуьре ихтилатар ийиз хьана. Са гафуналди, сурарикай хкатай затІар кІвалера хуьн гунагь яз, ада а аламатдин къван хутахна, гьа жагъай чкадал эциг хъувуна, кІевна. Адалай гуьгъуьниз а сергьятда водоводдин шлюзарни эцигна, ам жагъур хъувун четин я.
Тарихдин затІар. И хуьруьнвийри тестикьарзавайвал, тек са и чкадикай ваъ, ЧІехи вацІун а пата чинрикай, Яргъи мурцакайни гзаф кьадардин къиметлу затІар жагъанва ва жагъин хъийизма.  Вири миллетри чпин тарихар чирдайла, чна чи къадим тарих гьакI вара-зара ийизва. Ша, чна, гьар сада, жуван халкь патал, жуван тарих патал жувалай алакьдай хийирлу крар ийин. Чи акьалтзавай жегьилриз, чалай хъсан ва дуьз тир рекьер къалурин!
Жагъанвай затІарин тІварар. Завай и къадим девирдин жуьреба-жуьре къатарикай хкатна жагъанвай затІарин вирибурун тІварар кьаз тахьайтІани, са шумуд лугьун: къванцин ва вичяй махсус тІвек авай еке кьуц, элкъвей жиринин тупуниз ухшар къван. Пешекарри тестикьарзавайвал, гьа и кьве къванцин куьмекдалди, къапар гьазурдайла, абур «куьмра»-пичера кудалди, чаз малум тир Испикрин тарелкайрал авунвай нехишра ишлемишзавай металлдин руквар гьа и кьуцара, элкъвей къванцин куьмекдалди куьлуь ийизвай. Гьа девирда и шегьердиз яд гъиз ишлемишай гунгарин амукьаяр, цурцукай авунвай, дишегьлийрин гъилерихъ акалдай цамар, гичинар, ракьун леэнрин кІусар, жидаяр, маларин ва ничхиррин шикилар, цуькверин гиширар  алай къапарин кІусар, къванцикай авунвай, гъалариз звер гудай, гъилин тупучІдин кІенел акьалждай хьтин затІ, къапар ийидайла ишлемишдай, са кьил кІараб, муькуь кьил ракь тир сенят ва гзаф затІар, мукьуфдив кІватІна, гьелелиг Алкьвадар Гьасан эфендидин музейда хуьн патал гьанин директор Гьуьсейнов Гьуьсейн муаллимдив вахканва. Чахъ галаз гьар юкъуз Гьуьсейн муаллимди, за винидихъ тІварар кьур юлдашри, цІудралди масабуру, чи халкьдин къадим тарих кІватІунин карда, вахтуниз ва чими ракъинизни килиг тавуна, зегьмет чІугвазва. Гьелбетда, и важиблу кІвалахда райондин муниципальный тешкилатдин кьилин везифаяр вахтуналди тамамарзавайди тир Мегьамедханов Штибег Гьажимегьамедов кьиле авай администрациядин талукь тир организацийрин векилри, сардархуьруьнвийри, иллаки Махачкъаладай атанвай алимри еке зегьмет чІугвазва. Сардархуьруьн кьилихъай жагъанвай къадим шегьерди чи тарихда цІийи чинар ачухдайдал шак алач.