11-августдиз Сочида Россиядин Президент Дмитрий Медведева Дагъустан Республика соци¬альный, экономикадин жигьетдай вилик тухунин месэлайрай совещание кьиле тухвана
Д.МЕДВЕДЕВ: И чIаван хийирар! Чи уьмуьр давам жезва, гьакI хьайила, гьар жуьредин эк¬стремальный шейэрилай гъейри, крарални машгъул хьана кIанда.
Са тIимил вахтар идалай вилик чун Дагъустандиз талукь яз кьилдин совещание тухунин патахъай икьрар хьайиди тир. Квез - ина авай вирибуруз, гьелбетда, Дагъустандин руководителриз, Гьукуматдиз, администрациядизни - и регион чи уьлкведа виридалайни вини дережада дотацийрал алай регионрикай сад тирди чизва. Гьайиф хьи, гьа им регионда яшай¬ишдин дережа лап агъузди хьунин асул себебрикай сад я. Дагъустандин экономика, яшайишдин хел гьикI вилик фидатIа, гьадалай яшайишдин дережани аслу я. Эхиримжи вахтара и барадай тайин тир чалишмишвилер ийизва, амма за абур бес кьадардинбур яз гьисабзавач. Гьавиляй за и со¬вещание эвер ганва.
Веревирд авун патал са шумуд месэла вилик эцигин. Сад лагьайди, агьалияр кар-кеспидик кутунин месэладикай рахан. Агьалияр кар-кеспидик кутунин, зегьметдин базардин рекьяй региондин программа уьмуьрдиз кечирмишзаватIани, адалай планламишнавай дережада бейкарвал тIимилариз хьанач. Чи уьлкведа бейкарвилихъ галаз алакъалу умуми месэлайрилай гъейри, Дагъустандиз кьилди вичиз талукь тайин месэлаярни ава. Ина бейкарвилин дережа, санлай уьлкведив гекъигайла, хейлин винизди я. Идахъ тарихдин гзаф кьадар себебарни ава. Ихьтин гьал, гьелбетда, къе арадал атанвайди туш. Амма бейкарвилин дережа агъузарунин барадай тайин кIвалах тухун герек я.
Кьвед лагьайди, образованидин месэлайриз фикир гана кIанда. Республикада образование вилик тухунин тамам программа гьазурун чарасуз я. А програм¬ма а саягъда туькIуьрна кIанда хьи, герек юкьван ва кьилин учебный заведенийри гьазурзавай пешекарар гьакъикъатда бакара къвен. ГьакIан тIвар патал тир пешейрай ва я тахьайтIа, чеб гьуьндуьр дережадинбурук акатзаваз хьунни мумкин тир, амма чпяй республикада кьадардилай артух пешекарар авай пешейрай ваъ, республикадин экономика, социальный база вилик тухун патал еке игьтияж авай пешейрай кадрияр гьазурна кIанда.
Хъсан терефрин жергедай яз заз умуми образованидин юкьван школаяр тамамвилелди компьютерламишнавайди ва государстводин умуми образовани¬дин идараяр зегьметдиз гьакъи гунин отраслевой системадал алуднавайди къейд ийиз кIанзава. Амма аялрин бахчайриз талукь яз еке четинвилер ацалтзава. Хейлин дараматар, имаратар гьакъикъатда куьгьне хьанва. Мисал яз, дагълара умуми образованидин школайрин дараматар аварий¬ный гьалда ава. Кадрийриз талукь месэлани пайгардик квач.
Тарсарин мана-метлебдиз, тарихдин тарсар (идан патахъай чна са шумудра лагьайди я) Кавказдин тарихдиз, Россиядин тарихдиз талукь тарсар гьикI тухузватIа, гьелбетда, гьа кардиз килигун лазим я. Диндиз талукь образованини вилик тухвана кIанда, Кавказ, Дагъустан патал им лап важиблу тереф я. Жегьил мусурманар чи Россиядин исламдин адетрин, тIебии яз, ислягьвал кIанивилин ва масадбурни эхи авунин адетрин бинедаллаз тербияламишна кIанда.
Куь фикир желб ийиз кIанзавай пуд лагьай тереф здравоох¬раненидин месэлайрихъ галаз алакъалуди я. Гьеле алатай йисуз здравоохраненидин 95 процент идараяр медицинадин куьмек гунин стандартрин бинедаллаз кIвалах авунал элячIун ва здра¬воохраненидин 90 процентдилай виниз идараяр эхиримжи нетижа фикирда кьазвай системадалди зегьметдиз гьакъи гунал элячIун им, гьелбетда, пис кар туш. Маса гафаралди лагьайтIа, им санлай вири уьлкведин дережада аваз чун вичел машгъул жезвай кар я. Амма республикада больницайрин, поликлиникайрин идарайралди таъминарунихъ галаз алакъалу четинвилер авайдини, больницайрин дараматар, фельдшервилинни акушервилин пунктар куьгьне хьунин месэла ви¬лик акъвазнавайди ашкара я. Им чи рахунрин темайрикай сад я.
Лап важиблуди тир, респуб¬лика вилик фин патал акьалтIай ва¬жиблуди тир мад са хел - чи къенин рахунар гзафни-гзаф гьадахъ галаз алакъалу я - инвестицийриз талукьди я. И барадай гьалар гьелелиг писзава. Эхиримжи вахтара и рекьяй саки гьич са затIни авунвач. Гьа иниз килигна заз къе кIватI хьанвай вирибурухъ яб акализ кIанзава, вучиз лагьайтIа инвестицияр галачиз чавай республика¬дин экономика гележегда вилик тухуз жедач. За умуд кутазвайвал, цIийи руководстводилай и кIвалах сириштада тваз алакьда.
Хуьрерин месэлайрал машгъул хьана кIанда. Гьакъикъатда Дагъустандин саки 60 процент агьалияр хуьрерин чкайра яшамиш жезвайди фикирда кьун герек я.
Кьве терефдин ихтиярда авай месэлаяр, чпел гьам Федерация, гьам республика машгъул жезвай месэлаяр ава. Абур газдалди, целди таъминарунин, электрикламишунин месэлаяр, эцигунар кьиле тухунин ва ишлемишдай ятар михьи хъийидай объектар, иллаки Каспий гьуьлуьн къерехда, дуьзгуьн гьалда аваз хуьнин месэла¬яр, автомобилрин рекьериз, гьа гьисабдай федеральный М29-нумрадин шегьре рекьиз талукь месэлаяр я. Вири ибур четин ме¬сэлаяр я, абуру хейлин инвестицияр желб авун истемишзава, абурукай рахунни герек я.
За, гьайиф хьи, чи уьлкведа, иллаки Кавказда фадлай авай месэла кьилди къарагъарзавач. А месэла коррупциядиз талукьди я, гьа идалди виридакай лагьанва. КIвалах тухвана кIанда. Къуллугъралди савдаяр авунал ваъ, коррупциядихъ галаз гьакъикъи женг чIугунал машгъул хьана кIанда. Эгер кIвалах исятда тухузвайвал тухун давамариз хьайитIа, нетижа арадал къведач.
Заз федеральный центр республикадиз вири терефрин куьмек гуз гьазур тирди республикадин руководстводи аннамишна кIанзава. Амма ина сад-садан гуьруьшдиз фена кIанда. Им кьве патахъни гьерекатзавай рехъ хьун лазим я. Гьавиляй федеральный центрадай гудай куьмекдин кьадар, дережа республикадин руководстводин кIвалахдин еридилай аслу жеда.
Ша чна кIвалахиз башламишин. Заз исятда совещанидин кьве иштиракчи, тайиндаказ лагьайтIа, Кеферпатан Кавказдин округда зи патай тамам ихтиярар ганвай Векил ва, гьелбетда, республикадин Президент виридан вилик ачухдаказ рахана кIанзава. Ша чна вице-премьердилай ва полпреддилай башламишин. Буюр.
А.ХЛОПОНИН: Сагърай. Гьуьрметлу Дмитрий Анатолье¬вич! Куь тапшуругъдал асаслу яз, зун экономикадиз талукь месэлайрал акъвазда. Алай вахтунда Кеферпатан Кавказдин федераль¬ный округ социальный, экономикадин жигьетдай вилик тухунин Стратегия туькIуьрнава. Ам гьазурдай вахтунда округдик квай кьилдин гьар са республикади гайи теклифар ва проектарни вилив хвена. А Стратегия Кисловодскда кьиле фейи чIехи совещанидал Гьукуматдин Председателдин иштираквал аваз веревирдна. Авур критикадин къейдерни фи¬кирда кьуналди, а Стратегиядин винел кIвалах хъувунин тапшуругъ ганай. Гьа са вахтунда а Стра¬тегиядин кар алай терефар совещанидал тестикьарнай. Сад лагьайди, им «Кьиблепад» тIвар ган¬вай, тайин мурадрихъ элкъуьрнавай Федеральный программадин сергьятра аваз чара авун къалурнавай пулдин такьатар тамамвилелди хуьнихъ галаз алакъалу я. Кьилди Дагъустандикай рахайтIа, анани хейлин объектар тайин му¬радрихъ элкъуьрнавай программадик акатнава. Четинвал квекай ибарат я лагьайтIа, 2009-2010-йисара а программа тайинарнавайдалай садни зур миллиард манатдин тIимил кьадарда аваз финансламишуни тайин месэлаяр ара¬дал гъизва. Гьа са вахтунда а такь¬атар 2013-йисуз тамамвилелди финансламишун, яни а такьатар 2013-йисал хкун, «Кьиблепад» ФЦП къуватда жезвай вахт 20I3-йисалди артухарун кьетIнава. ГьакI хьайила, планламишнавай а пулдин такьатар тамамвилелди кардик кутаз жедай.
Кьвед лагьайди. Дагъустан Республикадиз талукь яз теклифнавай инвестиционный проектрикай рахайтIа, Внешэкономбанкдин бинедаллаз Кеферпатан Кав¬каздин округда вилик финин ин¬ститут тешкилунин икьрардал атанва. Гьа институтдин сергьят¬ра аваз вири проектар абур экономикадин жигьетдай менфятлу хьунин барадай тамамдаказ ахтармишда. Идалай гуьгъуьниз а про¬ектар я вилик финин институт арада аваз финансламишун теклифда, я тахьайтIа, Кеферпатан Кав¬каздин округдин территорияда кIвалахзавай государстводин банкари тайинарнавай маса банкди финансламишун теклифда.
Идал алава яз, Минфинди Ке¬ферпатан Кавказдин округда проектриз талукь яз, кьетIен жуьреда финансламишунин вири кьадардин 70 процентдив агакьдайвал гьукуматдин заминвилер гуз гьа¬зур тирвилин патахъай къарар кьабулда. Ибур, гьелбетда, кьетIен жуьредин шартIар я. Алай макъамда гьич са субъектдани Кавказдиз теклифай хьтин преференцияр авайди туш. Мукьвал тир вахтара а къурулуш тешкилда ва теклифнавай вири проектриз (Дагъ¬устан Республикадихъ галаз чаз ахьтин проектар бес кьадарда ава) чун килигда. За фикирзавайвал, чавай теклифнавай чIехи пай про¬ектар финансламишунин кIвалах тешкилиз жеда.
Идалай гъейри, Кеферпатан Кавказдин территорияда туриствилин кластер вилик тухунин барадай Куь тапшуругъдал асас¬лу яз, мад кьве миллиард манатдин такьатар кIватIунин тапшуругъ гана. Идан бинедаллаз Дагъ¬устан Республикада проектрикай «Матлас» тIвар ганвай проект дагъларай лыжайраллаз авахьунин туриствилин кластердик акатнава. Чна и мукьвал тир вахтара технический документация туькIуьрунив, а проект кардик кутунив эгечIун теклифзава.
Фикирдиз къачунвай и кар алай терефрилай гъейри, респуб¬ликада гъиле-гъил аваз гьялна кIанзавай месэлаярни ава. Ахь¬тин месэлайрик Новолак райондай лак агьалияр масанриз куьчарунин месэлаяр кутаз жеда. Программада и рекьиз серфдай такьатар къалурнава. Амма абур алай макъамда бес кьадардинбур туш, вучиз лагьайтIа, чна агьалияр инфраструктура гьазур тавунвай чкайриз куьчарзава. Маса гафаралди лагьайтIа, анра имаратар, кьватияр авазва, анра инса¬нар яшамиш хьун патал герек шартIар лагьайтIа, гьелелиг гьазурнавач. Гьавиляй алай вахтунда а рекьериз серфзавай пуларин кьадар 2,6 миллиард манатдин артухарунин теклиф гуз кIанзава.
Д.МЕДВЕДЕВ: Гьалар къайдада гьатун патал ана са вуч ятIани ийизвани?
А.ХЛОПОНИН: Эхь, ийизва. Ибур гьакIан гафар туш. Амма, гьакъикъатдани, за мад сеферда лугьузва, чна дараматрин цлар хкажзава, амма лазим тир инфраструктурадалди абур чавай бес кьадарда таъминариз жезвач.
Кьвед лагьайди. Къе, статистикадин делилар фикирда кьуртIа, Кеферпатан Кавказдин округда бюджетникрин юкьван мажибар Россиядин юкьван мажибрилай агъузбур я, и барадай Дагъустанда авай гьалар лагьайтIа, акьалтIай татугайбур я. Эгер санлай къачурла Россияда бюджетдин хиле юкь¬ван мажиб 14 агъзур манатдиз, Кавказда, Кеферпатан Кавказдин округда 10,5 агъзур манатдиз барабар ятIа, Дагъустан Республи¬када а мажибар 7 агъзур манатдилай алатнавач. Вичин вахтунда, зун ягъалмиш туштIа, 2007-йисуз мажибар 30 процентдин хкажунин тапшуругъ ганай, республи¬кадихъ и кар ийидай мумкинвал хьанач, республикади мажибар акьван кьадарда хкажнач. И жигьетдай ам кьулухъ галамукьна, гьа са чкадал алкIана. Гьелбетда, ида тайин тир дережадин четинвилер арадал гъизва.
Д.МЕДВЕДЕВ: Им, гьакъи¬къатдани, нагьакьан кар я. Чна лагьайтIа, гьам образованидин хиле, гьам здравоохраненида зегьметдиз гьакъи гунин цIийи къайда кардик кутун лазим я. Зун умудлу тирвал, идан нетижада мажиб хкаж жеда.
А.ХЛОПОНИН: Гьелбетда. Чун алай вахтунда гьакъикъатда¬ни гьам здравоохраненида, гьам образованидин хиле зегьметдиз гьакъи гунин цIийи системадиз талукь месэладал машгъул я. Амма гьар гьикI ятIани, четинви¬лер ацалтзава. Алай вахтунда чна и месэладай теклифар гьазурзава, вучиз лагьайтIа, арадал атанвай гьалари гьакъикъатдани вирибурун кьил вижеваз тIарзава. Вирибуру вири месэлаяр къуншидаллай республикайрив, къунши территорийрихъ галаз гекъигзава.
Яргъал вегьез тежер ва лап важиблу мад са месэла ава. Гьа¬къикъатдани гьам Куь тапшу¬ругъдал, гьам Гьукуматдин Председателдин тапшуругъдал асаслу яз чина алай вахтунда гидроэнергетикадин рекьяй бегьем чIехи кьве проект уьмуьрдиз кечирмишзава: ихтилат Гоцатлидин ГЭС-дикайни Ирганайдин ГЭС-дикай физва. Гьабуруз талукь язни, федеральный мажбурнамайрал асаслу яз, алава такьатар чара авун гьакъикъатдани герек къвезва. Мисал яз, Ирганайдин ГЭС ишлемишиз вахканватIани, ада электроэнергия гьасилзаватIани ва цик кутадай чкаяр цик кутунватIани, чна инсанар масанриз куьчарунихъ галаз алакъалу яз агьалийрин вилик жуван мажбурнамаяр 2,3 миллиард манатдин кьадарда аваз тамамарнавач. Суддиз арзаяр гайибур гьахъ тирди субутарнавай дуьшуьшарни ава. Гьелбетда, ана гьалар са жуь¬реда пайгардик кухтун патал мажбурнамаяр тамам дережада кьилиз акъуднайтIа хъсан тир.
Гоцатлидин ГЭС-дикай рахайтIа, ана авай гьалар ихьтинбур я: кьилин инвестордихъ, «РусГидродихъ» финансламишун патал пулдин такьатар бес кьадарда ава. Проект, ам уьмуьрдиз кечирмишунин вахтар ва лазим тир маса терефарни фикирда кьуна тестикьарнава. Амма цик акатзавай чкайриз талукь месэла государстводиз талукьди я. Гьа цик акат¬завай чкадиз талукь яз алай вахтунда са миллиард манатдин та¬кьатар чара авунва. И кьадар пул бес жедач. Чна Гоцатлидинни Ир¬ганайдин ГЭС-ар гекъигзава: эгер Ирганайдин ГЭС-диз 1,7 милли¬ард манат чара авунватIа, Гоцат¬лидин ГЭС-диз чара авунвайди анжах са миллиард манат я.
Д.МЕДВЕДЕВ: Кьвед лагьай ГЭС-диз талукь яз «РусГидро» тахсирлу яни, тахьайтIа, маса къу¬рулуш тахсирлу яни, гьа кардай зи кьил акъатзавач.
А.ХЛОПОНИН: Мукьвал вахтара чна Минрегиондихъ га¬лаз санал совещание тухуда ва вири месэлайрай кьил акъудда.
Д.МЕДВЕДЕВ: Минрегиондал сергьятламиш хьана кIандач, Минэнергетикадизни теклифун герек я.
А.ХЛОПОНИН: И совеща¬ние гьар гьикI авуртIани тухуда. Чна фикирзавайвал, и месэла...
Д.МЕДВЕДЕВ: Яни и месэла, гьар гьикI ятIани, федеральный къараррихъ галаз алакъалуди яни?
А.ХЛОПОНИН: Эхь, феде¬ральный къараррихъ галаз алакъ¬алуди я. Им федеральный къа¬раррихъ галаз алакъалу месэла я. Къе гъиле-гъил аваз гьялна кIанзавай, энгелиз тежер месэлайрикай завай икI лугьуз жеда.
Д.МЕДВЕДЕВ: Заз, Алек¬сандр Геннадиевич, ихьтин суал ава: эхиримжи вахтара республи¬кадиз са тайин тир кьадардин цIийи инвестицияр желб ийиз хьанани, хьаначни? Вучиз лагьайтIа, Кавказда зунни къекъвезва, къуллугъдин везифайрихъ галаз алакъалу яз Куьнни къекъвезва - вири крар аквазва, вуч кьиле физватIа, вири чи вилик ква.
А.ХЛОПОНИН: Дмитрий Анатольевич, ачухдаказ лагьайтIа, Дагъустан Республикада арадал атанвай гьалар лап татугайбур я. Алай макъамда цIийи инвестицияр гьакъикъатда авач. Гьалар ахьтинбур я хьи, лугьун хьи, чпин вахтунда атай инвесторри - стеклотарадин завод эцигунин проект ава - кIвалахар гъиле кьурди хьиз я, им хъсан кар хьиз аквазва, государстводини абуруз тайин тир де¬режада куьмек гана. Инвестфондунай такьатар чара авуна, абур эцигунрив эгечIна. Гила чун атайла, вуч аквазва: мад пул амач, мад, гъил яргъи авуна, государстводивай тIалабзава. Вири и проектрай, чара авур инвестицийрай лап мукьуфдивди кьил акъудун лазим я. Гаф кватай чкадал лугьун, гьа¬виляй и кар энгелар тавунин къарарни кьабулнай. Сентябрдин вацра вилик финин банк тешкилда. Ада Пятигорскда вичин векилхана ачухда. 25 касдикай ибарат экспертрин десте чара ийизва. Гьар са проектдиз тамам дережадин къимет гуда. Проектар виже къвен тийидайбур хьайитIани, абур экономикадин жигьетдай менфятлубур жедайвал, авай шартIарихъ галаз кьадайвал гьазурда. Алай вахтунда ана гъазурнавай проектрин ерини усалди я. Кьилдин са проект къачуртIа, ам санлай Россиядин Федерацияда алай вахтунда авай, истемишзавай гьич са жуьредин уьлчмейрихъ галазни кьазвач. ИкI ятIани, алай вахтунда Дагъустандиз талукь яз чпиз килигиз ва уьмуьрдиз кечирмишиз жедай цIудав агакьна про¬ектар ава.
Гьа проектар ахтармишунин бинедаллаз, гьакIни Минфиндин патай заминвилер къачунин мумкинвилел бинеламиш хьуналди (ахьтин къарар кьабулнава - финансламишунин барадай 70 процентдив агакьна такьатар чара авунин), къе Дагъустан Республикадин территорияда инвестиционный проектар финансламишун патал алава ресурсар, бюджетдилай къецяй тир чешмеяр желб ийиз жеда.
Д.МЕДВЕДЕВ: Абуруз куьн мус килигда, Александр Генна¬диевич?
А.ХЛОПОНИН: Сентябрдиз. Дмитрий Анатольевич, гьелелиг затIни авач, гьатта къурулушни тешкилнавач.
Д.МЕДВЕДЕВ: И кар фад-фад авуна кIанда. Вучиз лагьайтIа, и крар, адет хьанвайвал, яргъал физва, варцаралди эглеш жезва. Инал Куьне туриствилин, дагълариз та¬лукь кластердин тIвар кьунай. Накь за а месэладай кьил акъудна, инсанрихъ галаз рахунар авуна, зун талукь тир чараризни килигна: и барадайни са карни дуьзгуьндаказ вилик физвач. Накь за Куьн ва Кудрин арада аваз Гьукумат нубатдин сеферда тагькимарна.
Куьне инал чара ийизвай пулдин кьадар артухарна кIанда лугьузва. Зун Квехъ галаз июндиз а форумдал гуьруьшмиш хьанай, гуьгъуьнлай премьерди совещание тухванай. Адалай вилик чна гьа ина пулдин такьатар артухарунин месэлаяр веревирднай. Пул¬дин такьатар артухарнавай кар авач, гьич са затIни авунвач. Гьар гьикI ятIани вилик фена кIанда.
Хъсан я. Месэлаяр веревирд авун давамарин. Буюр, гила гаф Куьди я, Мегьамедсалам Мегьамедалиевич. И месэлайрин па¬тахъай Куь фикир гьихьтинди ятIа, куьрелди ачухара. Куьнани цIаяр кьунва. Квевай лазим тир чараяр акун тIалабнай. И кар гьа исятда авун за истемишзавач, за им гьакъикъатда цIай кьун яни, тахьайтIа маса са кар яни, гьадан патахъай, а месэла чна гьикI гьялун лазим ятIа, гьадан патахъай зун гуьгъуьнлай хабардар хъувун тIалабзава. Буюр.
М.МЕГЬАМЕДОВ: Сагърай, Дмитрий Анатольевич.
Сад лагьайди, республикадин месэлайриз датIана фикир гунай, цIай кьур чIавузни Куьне тайин тир тапшуругъ гунай заз дагъустанвийрин тIварунихъай Квез чухсагъул лугьуз кIанзава. Куьне гайи тапшуругъдал асаслу яз, чна хасаратвал хьанвайбуруз лазим тир сифтегьан куьмекар гузва. Чи гьукуматдин къарар акъатнава. Чна лап чарасуз сифтегьан игьтияжар таъминарун патал гьар са касдиз I0 агьзур манат пул чара авуна. 69 дарамат канва, саки 300 кас кьилел къав аламачиз амукьнава.
Д.МЕДВЕДЕВ: Асул гьисабдай, канвайбур яшайишдин кIвалер яни?
М.МЕГЬАМЕДОВ: Эхь, вири дараматар хуьруьн куьгьне паюна авай куьгьне кIвалер я. Ана кIвалер сихдаказ, сад-садав агудна эцигнавайди я. Гьавиляй са чкада цIай кьурла, цIай муькуь чкадивни агакьзава.
Д.МЕДВЕДЕВ: МЧС-дай ко¬миссия атанани? Ана гьихьтин гьал аватIа килигнавани?
М.МЕГЬАМЕДОВ: МЧС-дин комиссия атана. Хьанвай зияндин кьадар тайинарна, комиссияди исятдани ана кIвалахзава. Заз пожарный частариз сагърай лугьуз кIанзава. Абуру вахтунда лап хъсандиз кIвалахна. Ана дараматрив техника гваз эгечIиз жезвайди туш. Хуьре куьчеяр авайди туш, кIвалер сад-сада акIана эциг¬навайди я.
Д. МЕДВЕДЕВ: Зун шикилдиз килигна, ана кIвалер агъадихъди, тик кваз эцигнава.
М.МЕГЬАМЕДОВ: Лап четин чка я. Амма пожарныйривай чпин везифа тамамариз хьана. Абурухъ галаз санал агьалиярни желбна. Куьрелди, цIун вилик пад энгел тавуна кьуна. ЯтIани, им чи республика патал лап еке...
Д.МЕДВЕДЕВ: За Квез телефондай рахадай чIавуз лагьайвал теклифар агакьара. Эгер инспекторвилин вири къурулушрин кIвалах куьтягьнаватIа, - ана тамамарнавай крарин бинедаллаз (гена хъсан хьана, ана садазни хасаратвал тахьана; ятIани зун гъавурда акьазвайвал, хейлин эменни пуч хьанва) хьайи зиянрин эвездай вахкун лазим тир пулариз талукь теклифар це.
М.МЕГЬАМЕДОВ: Хъсан я, Дмитрий Анатольевич. Гила зун санлай республикада авай гьаларикай рахан. Ачухдаказ лугьун хьайитIа, республикада авай гьалар, иллаки хатасузвилин ва опе¬ративный крариз талукь яз, муракаббур я. Эхиримжи вахтара террористрин, экстремистрин гьерекатар гзаф хьанва. Абурун мурад республикада гьалар къайдадикай хкудуникай, властдин органрин кIвалах пайгардикай хкудуникай ибарат я. Абур общественный деятелрин, диндин деятелрин, къа¬нун-къайда хуьдай къурулушрин работникрин чандиз къаст ийиз алахъзава - эхиримжи гьисабда абурун ният агьалийрин кенефдин кьил квадарун я. Гьайиф къведай кар ятIани, абуру чпин гьерекатрин география хейлин гегьеншарнава. Абуру карчийриз басрух гузва. Адетдин рэкет абур патал финансламишунин важиблу чешмедизни элкъвезва.
ТIебии яз, ихьтин гьалди эко¬номика, бизнес дуьзгуьндаказ вилик фин мумкин тушир кардиз элкъуьрзава. Идалай башкъа, тIебии яз, ида инвестицияр желб авунин барадай республикадиз майилвал авунин дережа лап акьалтIай агъуз тир дережадиз авудзава. Гьа и крар себеб яз, капиталар гъиляй акъатзава. Ихьтин шартIара инвестицияр желб авуникай рахадайдалай гзаф дережада гьа авай инвестицияр хуьникай рахун герек я.
Чна къанун-къайда хуьдай органрин кIвалах бес кьадардинди туширди яз, гьатта менфятсузди яз гьисабзава. Йисан сифте кьилерилай экстремистрин гьерекатар себеб яз, саки 300 касдиз хасаратвал хьана, им алатай йи¬сан талукь тир девирдив гекъигайла, саки кьве сеферда гзаф я. Ислягь агьалийрин арадай пучвилерин кьадар артух жезва. Гьа са вахтунда къанун-къайда хуь¬дай органрин телеф хьайи къуллугъчийрин кьадар гьакъикъатда кьве сеферда артух хьанатIани, хатасуз авур боевикрин ва законсуз яракьлу тешкилатрин членрин кьадар саки пудай са паюнин тIимил хьана. Террориствилин жуьредин дуьздал акъуднавай тахсиркарвилерин кьадар тIимил хьана.
Гьелбетда, вири и крари агьа¬лийрин патай секинсузвал ва ажугълувал арадал гъизва, къа¬нун-къайда хуьдай органрин ра¬ботникрин савадлувилин, пешекарвилин дережадиз талукь месэ¬лаяр вилик акъваззава. Гьикьван гьайиф къведай кар ятIани, чна тешкиллувилин, кадрийриз талукь месэлайрай чи тайин тир теклифриз гьамиша къуват гузвач.
Чна республикада гьалар къайдадик кухтуниз талукь яз са шумуд жуьредин теклифар ганай. А теклифрикай сад республикада дагълух ва там квай чкайра женгинин гьерекатар кьиле тухудай махсус подразделение тешкилуниз талукьди тир. Идалайни гъейри, чна Дагъустан Республикада авай къуватрин ва такьатрин дес¬те гужлу ва чIехи авун чарасуз яз гьисабзава. Гьелбетда, къанун-къайда хуьдай органрин матери¬ально-технический базани аквадайвал мягькемарун герек я. Абур алай аямдин яракьралди, техникадалди, авиациядин техникадалди таъминарун чарасуз я, къуватдихъ галаз алакъалу ведомствойрин къуллугъчияр яшайишдин жигь¬етдай ашкъиламишунин кIвалах хъсанарун, абуруз яшайишдин барадай заминвилер гун чарасуз я. Чун - республикани обществен¬ность, хейлин карчияр, бизнесменар - и мажбурнамайрин са кьа¬дар пай жуван хивез къачуз гьазур я. Анжах къенепатан крарин министерстводини вичин патай тешкиллувилин къарарар кьабулун лазим я.
Идахъ галаз сад хьиз чун региондин дережада аваз идеологиядин кIвалах, пропагандиствилин кIвалах дибдай цIийикIа туькIуьр хъийиз чалишмиш жезва. Амма и кIвалах тухудай вахтунда террористриз акси гьерекатри тайин тир нетижаяр арадал гъин тийиз хьайитIа, а кIвалахдикай са жуьредин файдани жедач.
Д.МЕДВЕДЕВ: Мегьамедсалам Мегьамедалиевич, за къуватдихъ галаз алакъалу къуру¬лушрин векилрихъ галаз са шумудра совещанияр кьиле тухвайди я. Герек атайтIа, тIебии яз, за мадни ахьтин серенжемар кьиле тухуда. Амма къе чун маса кардин патахъай рахун икьрар хьайиди я. ТахьайтIа, за иниз Нургалиеваз, Бортниковаз, хатасузвилин патахъай жаваб гузвай вирибуруз эвер гудай. За и кар ийида, и жигьетдай гьалтзавай са ахьтин четинвал авач.
Амма къе заз республикадин руководстводи экономикадиз та¬лукь яз гьихьтин кIвалах тухузватIа, гьа кардай кьил акъудиз кIанзава. Дугъри я, куьне, террорист¬вилин къурулушрин активвал хкаж хьанвайдакай, гьакъикъатда чпин кьадар раиж ийизвайдалай гзаф тир бандитар - бязи вахтара чеб террористар яз са гьихьтин ятIани идеологиядал амал ийизвайди хьиз къалуриз, гьакъикъат¬да хейлин дуьшуьшра бизнесдал машгъул жезвай, бязи вахтара властдин кьилдин векилрихъ галаз санал бизнесдал машгъул жезвай ксарни авайдакай лагьанай. Гьа¬виляй за экономикадиз талукь месэлайриз интерес ийизва: эхирим¬жи вахтара вуч ийиз алакьнава?
М.МЕГЬАМЕДОВ: Хъсан я. Дмитрий Анатольевич. Заз лугьуз кIанзава хьи, хатасузвал таъминариз, бизнес патал заминви¬лер арадал гъиз тахьайтIа, бизнес дуьзгуьндаказ кьиле тухуз ва рес¬публика инвестицияр желб аву¬нин барадай къулай региондиз элкъуьриз жедач.
Д.МЕДВЕДЕВ: Мегьамед¬салам Мегьамедалиевич, Куьн Республикадин Президент я. Куь везифа къуватдихъ галаз алакъа¬лу къурулушрихъ галаз санал ихьтин къулай шартIар таъминаруникай ибарат я. Лазим тир тапшуругъар за гуда.
Эгер Куьне и кIвалах гъиле кьунватIа, ам галай-галайвал кьи¬ле тухун лазим я. Жуван ихтилат давамара.
М.МЕГЬАМЕДОВ: Башуьсте. Куь тапшуругъдалди, Дмитрий Анатольевич, чна республика со¬циальный, экономикадин жигьет¬дай вилик тухунин эвелимжи нубатдин серенжемар туькIуьрна, экономикадин кар алай рекьерай инвестиционный проектар гьазурна. Чахъ а проектрин чIехи па¬кет ава. Абур Кеферпатан Кавказдин федеральный округдиз ва Внешэкономбанкдиз рекье тунва. Проектрин кьадар 30-далай гзаф я. Россиядин ва къецепатан уьлквейрай тир мумкин тир инвесторрихъ галаз рахунар кьиле тухузва.
Чна инвестиционный майданриз талукь инженерный къурулушар тешкилунин кIвалахар тухузва. Чахъ ахьтин ирид майдан ава. Абурукай пуд майдан промышленностдинни производстводин жуьрединбур, кьуд май¬дан туриствилинни ял ягъунихъ галаз алакъалубур я. Промышленностдинни производстводин майдандик Къарабудахкент районни Къумтуркъала район акатзава. Къумтуркъала районда ахь¬тин кьве майдан ава. Абурук «Анжишуьше» ва умуми мад са майдан акатзава. Ана са шумуд кархана тешкилда.
Туриствилинни ял ягъунин майдандик дагъларай лыжайрал алаз авахьдай «Чиндирчеро» база ва Каспий гьуьлуьн къерехда авай пуд майдан акатзава. Абу¬рун арада Къаякент райондани ва Дербент районда авай кьве майдан акатзава. Инвесторарни ава. Маса дуьшуьшра хьиз, Дмитрий Анатольевич, и дуъшуьшдани чи вилик а проектар финансралди таъминарунин месэла акъваззава.
Д.МЕДВЕДЕВ: А месэла квекай ибарат я?
М.МЕГЬАМЕДОВ: А месэла квекай ибарат я лагьайтIа, республикада хсуси инвесторар бес жезвач. Чпин къимет са шумуд миллиард манатдикай иба¬рат тир чIехи проектар уьмуьрдиз кечирмишун патал заминвилер таъминардай залуквилин тамам дережадин фонд арадал гъидай мумкинвални авач.
Идахъ галаз алакъалу яз, чаз агъадихъ галай жуьредин куьмек кIанзавай. Мумкин кар ятIа, чина гьеле туькIуьрнавай проектар па¬тал государстводин заминвилер таъминарун; гьикI лагьайтIа, чи республикада хаталувилер, гьакъикъатдани, маса чкайрив гекъигайла, гзаф я ва чаз маса регионрив гекъигайла, са гьихьтин ятIани артуханвилер гана кIанда, вучиз лагьайтIа гьакъикъатдани экономикадин жигьетдай фикир желбдай менфятлу проектар авай чIавузни чна инвесторриз алава заминвилер гун чарасуз жезва.
Ихьтин шартIара ийиз жедай мад са кардикай рахан. Азад экономический зонайриз талукь къайда гьа инвестиционный майданризни талукьариз хьанайтIа, хъсан тир. Аквар гьаларай, ихьтин дуьшуьшда инвестордивай вич патал арадал къвезвай хаталувилеризни, а къайдади вичиз гузвай артуханвилерални къимет эцигиз жеда. И кар инвестор кIвалахдал ашкъиламишдай алава такьатдиз элкъведай. Гьам экономикадин, гьам яшайишдин жигьетдай мен¬фятлу, фикир желбдай проектар республикада бес кьадарда ава. Алай вахтунда чна вири а проектриз талукь яз проектринни сметадин документация финансламишдай къурулушри кьабулзавай дережадив агакьардай къурулуш тешкилнава. Амма месэла залук яз пуларалди таъминарунин мумкинвилер, вугай пулар ахгакьарунин заминвилер авачиз хьуникай ибарат я.
Александр Геннадиевич чи экономический комплексдин ви¬лик акъвазнавай виридалайни важиблу месэлайрикай рахана. Чна сих алакъада аваз кIвалахзава. Республикади Кеферпатан Кавказдин Федеральный округ вилик тухунин комплексный стратегиядик кутун патал 2I3 проект теклифнава.
Д.МЕДВЕДЕВ: А стратегияда къалурнавай крар, чпикай Александр Геннадиевич рахай такьатар, квез жанлубур яз аквазвани, абуру инвестицияр желб авуниз куьмек гудани ва я тахьайтIа а такьатар бес кьадардинбур туш лагьайтIа жедани?
М.МЕГЬАМЕДОВ: За фикирзавайвал, агъа кIан кьве такьатди еке менфят гуда. Сад лагьайди ВЭБ-дин бинедаллаз вилик финин институт тешкилуникай ибарат я. Им кIвалахдихъ галаз алакъалу къурулуш я. Чна аниз документар агакьарнава. Анин пешекарри чпин къейдер авунва ва и жигьетдай кIвалах давам жезва.
Кьвед лагьай терефни Кисловодскда Владимир Владимирович Путина раиж авур крарихъ галаз алакъалуди я. Эгер заминвилер 70 процентдин кьадарда аваз Россиядин Федерациядин Минфинди таъминарайтIа, имни лап важиблу такьат жеда.
Д.МЕДВЕДЕВ: Гъавурда гьатна, багъишламиша, за Куь гаф кьатIда. Александр Геннади¬евич, а заминвилерин барадай Минфинди кьунвай рехъ гьихьтинди я?
А.ХЛОПОНИН: Гьелелиг анжах къарар кьабулнава. Къенин йикъалди Минфинди государстводин заминвилер гузва, гьа са вахтунда залукдалдини таъминарун истемишзава.
Д.МЕДВЕДЕВ: Къаршидин шартIар эцигзава, тушни?
А.ХЛОПОНИН: Эхь.
Д.МЕДВЕДЕВ: Ада гьихьтин залук истемишзава?
А.ХЛОПОНИН: Алай вахтун¬да республика минаяр квай 50 агъзур гектардин чилер чара ийиз гьазур я. Са затIни авач, Куьн гъавурда гьатзавани, затIни авач. Залук яз, респубдикадивай вуч теклифиз жеда кьван?
Д. МЕДВЕДЕВ: Чил ава эхир? Чил - им виридалайни еке девлет я.
А.ХЛОПОНИН: Абуру къачузвач эхир.
М.МЕГЬАМЕДОВ: Чил къачузвач.
Д.МЕДВЕДЕВ: Чил къачунин, я тахьайтIа къачун тавунин месэла квехъ галаз санал чаз талукьди я. Къачузвач вуч лагьай чIал я? Вири дуьньяда залук яз къачузвай авайни авачир са девлет чил я. Кар, гьелбетда, а чилиз къимет гунал, ам фикир желбдайди хьунал ала.
Бес абуруз вуч кIанзава? Минфиндин заминвилерин къаншарда пул эцигна кIанзавани? АкI ятIа, заминвилерни герек туш. Ахьтин дуьшуьшда абуру Мегьамедоваз, «Гъваш, пул эциг» лугьудани? Теклифдай ма¬са затIни авачтIа, чил хьайитIани къачуна кIанда. И месэладин па¬тахъай Куьн Кудринахъ галаз раханани?
А.ХЛОПОНИН: Эхь, чун рахайди я. Гьакъикъатдани, ана хъсанвилихъ са жуьредин дегишвал хьанва. Ихтилат квекай физва? Дуьзгуьн экспертиза кьиле тухуникай. Гьукуматдин экспертиза-им вилик финин банк я. Гьакъикъатда арадал атун мумкин тир хаталувилериз адан пешекар экспертривай къимет гуз жеда.
Д.МЕДВЕДЕВ: Хаталувилер екебур тирди чаз лап хъсандиз чизва. Абур, а хаталувилер, лугьун хьи, Московский областда авай уьлчмейрин дережада аваз гьисабиз кIвачин жезвани? Дагъустан - им Московский об¬ласть туш. Ана гьа областда хьтин уьлчмеяр ишлемишна виже къведач, инал Президент гьахъ я.
А.ХЛОПОНИН: Чун полити¬ческий ва маса жуьрейрин хата¬лувилер гьисаба кьун тавунин патахъай меслят хьана, чна анжах экономикадихъ галаз алакъалу хаталувилер гьисаба кьада.
Д.МЕДВЕДЕВ: Хъсан я.
А.ХЛОПОНИН: Эгер экономикадин барадай, экономический къимет гунин барадай проект пайгарди ятIа, ина государстводин са манатдин кьилиз кьилдин ксарин 6 манат эцигдайвал хьун ге¬рек я. Эгер и проект кьилиз акъудиз жедайди ва менфятлуди ятIа, политикадихъ галаз алакъалу ха¬талувилер государстводи арадай акъудун лазим я. Ада инвесторриз чун а инвестицийрин 70 про¬цент страховатиз гьазур тирди къалурун герек я, икI хьайила ла¬зим къайдаярни кардик акатда. Куьне лап дуьздаказ къейд авуна: гьелелиг арадал алайди гафар я. Гьакъикъатда, кьабулнавайди ан¬жах къарар я. Ам и мукьвара кьабулайди я, куьрелди, и кIвалах йигинарна кIанда.
Д.МЕДВЕДЕВ: Александр Геннадиевич, за умуд кутазвайвал, а кIвалах Куьне йигинарда, вучиз лагьайтIа, ам куь везифа я. Эгер финансрин министерство алава яз ашкъиламишунин чарасузвал аватIа, буюр, чна а кар ийида. За Администрациядал Минфиндиз тапшуругъ гьазурун исте¬мишзава. Абур финансриз талукь и такьатрин кIвалахдин уьлчмей¬рин патахъай, государстводин за¬минвилерни кваз, са гьафтедин къене меслятдал къведайвал.
А.ХЛОПОНИН: ВЭБ-диз та¬лукь язни.
Д.МЕДВЕДЕВ: Эхь, ВЭБ-диз талукь язни.
А.ХЛОПОНИН: И институт тешкилунин кIвалах йигинаруниз талукь язни.
Д.МЕДВЕДЕВ: Ам тешкилу¬нин кIвалах йигинарунин барадайни. И месэладин патахъай са гьафтедин къене тайин фикирдал атурай, къуй месэла гьялун энгелар тавурай. Буюр, ихтилат давамара.
М.МЕГЬАМЕДОВ: Чна агро¬промышленный комплексдиз та¬лукь совещание тухвана. Совеща¬ние Гьукуматдин Председателдин заместитель Зубков Виктор Алек¬сеевича тухвана. Хъсан къарарарни туькIуьрна. Чнани республикада жуван программа туькIуьрзава ва агропромышленный ком¬плекс вилик тухуниз талукьарнавай а программа 1-октябрдалди кьабулун лазим я. Чна Квевай чна ана хуьруьн майишатдин министерстводихъ галаз санал туькIуьрай къараррин тереф хуьн ва гьа са вахтунда талукь ксариз сагърай лугьун тIалабзава: им чи хейлин месэлаяр гьялдай мумкинвал гузвай хъсан къарар я.
Транспортдин комплексдиз талукь язни гьакI лугьуз жеда. Республикада кьиле транспортдин министр Левитин аваз чIехи дестеди кIвалахна. Чна республикадин транспортдихъ галаз алакъа¬лу виридалайни важиблу объектар эцигна куьтягьуниз талукь рекьер жагъурнава. Им Гимридин тоннелдиз, Махачкъала-аэропорт шегьре рехъ цIийикIа туькIуьр хъувуниз, «Кавказ» М-29-нумрадин федеральный шегьре рехъ цIийикIа туькIуьр хъувуниз талукь я. Теклифар чна туькIуьрнава. За квевай а теклифрин тереф хуьн тIалабзава. Абуруз транспортдин министерстводини къуват ганва.
Идахъ галаз алакъалу яз, Дмит¬рий Анатольевич, заз агъадихъ галай крарикай лугьуз кIанзавай. Чи республикадин вилик акъвазнавай месэлаяр, чпин чIехивилел ва хцивилел гьалтайла, зи фикирдалди, маса регионрив гекъигайла, винизбур я. Гьавиляй чаз го¬сударстводин политика уьмуьрдиз кечирмишдай махсус такьат арадал гъунин гьакъиндай, тайиндаказ лагьайтIа, 2011-2016-йисара республика социальный, экономикадин жигьетдай вилик тухунин тайин мурадрихъ элкъуьрнавай федеральный программа уьмуьрдиз кечирмишунин мах¬сус такьат арадал гъунин гьакъ¬индай къарар Куь дережада аваз, Гьукуматдин дережада аваз кьабулнайтIа кIанзавай. Чна гьисабзавайвал, Кеферпатан Кавказдин федеральный округ вилик тухунин стратегиядихъ галаз санал ихьтин программади Дагъустандин месэлаяр мадни тамамдаказ фикирда кьадай ва гьялдай мум¬кинвал гудай. Ихьтин жуьредин такьат ишлемишуни, чи фикирдалди, вич Чечен Республикада ва Ингушетия Республикада хъсан патахъай къалурна. Чаз и пайгар тежриба чи республикадани ишлемишнайтIа кIанзавай.
Д.МЕДВЕДЕВ: Сагърай. Алек¬сандр Геннадиевич, Ингушетияда ва Чечняда авай хьтин кьилдин программа туькIуьрунин пата¬хъай куь фикир гьихьтинди я?
А.ХЛОПОНИН: Зун и кардал рази я. Лап муракабди хьайи, чапхунчивилин тайин тир дережадин хаталувал аваз хьайи девирда кьиле фейи вакъиаяр гьисаба кьуртIа, ахьтин гьал арадал атанва хьи, гьакъикъатдани, Че¬чен Республикадиз талукь яз та¬йин мурадрихъ элкъуьрнавай Федеральный программа гьазурна, Ингушетиядиз талукь язни гьахьтин программа гьазурна, Дагъустан Республика лагьайтIа, «Кьиблепад» тIвар ганвай феде¬ральный программадик кутуна ва адан месэлаярни гьа программадал асаслу яз гьялиз хьана.
Ахьтин программа аваз хьуникай чаз экономикадин жигьетдай артуханвилер, алава менфят, гьелбетда, жезвач. Ина эвелни-эвел Федеральный центр Дагъустандин агьалийрив эгечIзавай тегьердал кар ала. Дугъриданни, сад лагьай девирда тайин мурад¬рихъ элкъуьрнавай программадин сергьятра аваз чавай алава ресурсар жагъуриз жедач, амма алай макъамда «Кьиблепад» тIвар ганвай, тайин мурадрихъ эл¬къуьрнавай федеральный прог¬раммади кIвалахзава. ЦIийи программани тайин мурадрихъ эл¬къуьрнавай гьа программадик кухтаз жеда. За гьисабзавайвал, 2011-йисуз тайин кьадар ресур¬сар (абурун патахъай чна фикир-хиял ийизва), гьич тахьайтIа, проектламишунал машгъул жедайвал чара авун герек я.
Ингушетиядиз талукь яз гьихьтин гьал арадал атана? Пул, 30 миллиард манат чара авуна - ингье алай йисуз а пул кардик кутун лазим я. Гьакъикъатда лагьайтIа, республикада гьич са проектдиз талукь язни проектдин документация эсиллагь авач. Республикадихъ вичин пулни авач. АкI жезва хьи, пул аваз-аваз, чавай гьич са карни арадал гъиз жезвач, вири крарал цIийи кьилелай машгъул хъхьун герек къвезва.
Гьавиляй за гьисабзавайвал, 2011 -2016-йисара тайин мурад¬рихъ элкъуьрнавай гьахьтин про¬грамма туькIуьрунин тапшуругъ гуз жеда, мисал яз, 2011-йисуз а программа проектламишунал ва туькIуьрунал машгъул хьайитIа жеда, аник чпин патахъай Куьне лагьай месэлайриз талукь сиягь, тайин тир социальный объектар, инфраструктарадин объектар кутаз жеда. Гьа идалди сергьятламиш хьана кIанда, аник экономикадиз талукь гьич са жуьредин объектарни хьун герек туш.
Д.МЕДВЕДЕВ: Идахъ, гьел¬бетда, вичин гьам хъсан, гьам, аквар гьаларай, зайиф терефарни ава. Ашкара тир хъсан са тереф ихьтинди я: чIехи программа кьи¬лиз акъудзавай чIавуз и пулар гьар гьикI ятIани кьилди-кьилди объектрал тIимил-тIимил чара авуниз мажбур жезва. Абур са артух виле акьазвач, республикада кьилдин программа уьмуьрдиз кечирмишдайла, пулди аквадай хьтин нетижаяр арадал гъида.
Ша чун месэладив гьа и саягъда эгечIни ийин. И фикир куь¬не веревирд ая, за гьелелиг къа¬рар кьабулзавач. Эгер куьн рес¬публикадин руководстводихъ га¬лаз санал и жуьредин такьат «Кьиблепад» тIвар ганвай феде¬ральный программадилай хъсан я лагьай фикирдал атайтIа, чна и кIус «Россиядин Кьиблепад» фе¬деральный программадикай хкудда ва кьилдин программа туькIуьрда. Вучиз лагьайтIа, Да¬гъустан виридалайни чIехи рес¬публика я. Ана арадал атанвай гьаларни, Ингушетиядив ва Че¬чен Республикадив гекъигайла, тIимил муракаббур туш.
М.МЕГЬАМЕДОВ: Дмитрий Анатольевич, чна гьазурнавай тайин тир материалар куь вилик ква. Абуру, асул делилрал гьал¬тайла, Дагъустан Республикадинни санлай Россиядин Федерациядин арада авай фаркь гьихьтинди ятIа къалурзава.
Д.МЕДВЕДЕВ: Им ашкара кар я, тIебии яз чун а материалриз килигда.
М.МЕГЬАМЕДОВ: «Кьибле¬пад» программадикай рахайтIа, ада кьилди-кьилдин месэлаяр гьялзава. Идалайни гъейри, Дмитрий Анатольевич, 2009-2010-йисара а программадиз чара авун къалурнавай такьатрикай 1,5 миллиард манат атIана. Маса гафаралди лагьайтIа, чина кIуьд школа ва здравоохраненидин ругуд идара финансрикай магьрум хьана. Чахъ абур жуван бюджетдай финансламишдай мумкинвилер авайди туш. Рес¬публикадин алай йисан бюджет, шазандав гекъигайла, 9,5 миллиарддин гъвечIиди я. Гьа са вахтунда чна жуван хсуси доходар 4 миллиард манатдин артухарнава.
Д.МЕДВЕДЕВ: Заз гьа и кар веревирд ийиз кIанзавай: вучиз бюджет тIимил, доходар артух жезвайди я, инвестицияр вучиз къвезвайди туш?
