Эхиримжи кьве агъзур йисуз чи хейлин суварар лезгийриз хас туширбур хьана. Къафкъаздин Алпан пачагьлугъда, лезгийрин уьлкве чукIуриз алахъай хашперес мавгьуматди са цIуд кьван суварар туна, гуьгъуьнлай са агъзур кьван йисар алатайла лезгийриз мусурман иман ибадат авун кьисмет хьана. Къени и диндиз чна ибадат ийизва, гьар йисуз сив хуьнин сувар, къурбанд сувар тухузва. Мумкин я гьеле и кьве имандилай вилик лезгийрин арада персиянривай къачур ЦIун суварни къейд ийиз хьун. Лезги халкьди Яран сувар къейддайла цIаярилай хкадаруналди чеб чпик квай гунагьрикай михьи авунни белки адахъ галаз алакъалу тир жеди. Лезгийрихъ гъвечIи, гуьтIуь милли суварарни ава. И жигьетдай Ахцегьарни чешне яз къалуриз жеда. Тахминан гьар йисан гатфарихъ дагълар цуькламиш хьайи береда ахцегьвийри Цуькверин сувар къурмишзава.
Эхиримжи йисара мад са цIийи сувар арадал атанва. Чи халкьдин махарик квай игит Шарвилидикай Ахцегьа, вири Самур дереда, Кьурагьа, Куьреда, Ширванда ва Шекида халкьдин сивера акьван гзаф риваятар, манияр авай хьи, абур вири санал жем авунин нетижада сагъ-битав, чукIун тийидай, гзаф метлеблу са эсер арадал атана. Ам кIватI хъувурбурни малум я. Сад лезги хва, тIвар-ван авай шаир Забит Ризванов я. Азербайжан пата дидедиз хьайи ам, гьайиф хьи, вахтсуздаказ кечмиш хьана. Исятда чапдай акъуднавай вичин «Шарвили» эпос акунни адаз кьисмет хьанач. Мумкин я, адан руьгьдиз хабар аваз хьун. Вичиз къад агъзур сеферда регьметар хьурай, лезгийри ам гьич са чIавузни рикIелай ракъурдач. Аллагьдиз шукур, Шарвилидикай авай риваятар, манияр ва хкетар Забитахъ галаз санал кIватI хъувур Байрам Салимов, чи патав гва, адан диде-бубадизни регьмет. Чна адазни Шарвилидикай халкьди туькIуьрнавай эпос мубарак ийин!
«Шарвили» эпосдихъ галаз мад са кас алакъалу я. Ам Ризванов Ризван, Забитан хва я. Ада эпос кIватI хъувунин карда екез иштиракна: ам себеб яз исятда лезги чIалал басма авунвай эпос урус чIалаз таржума авуна акъатнава. Урус чIалал лезги эпос акъатун лагьайтIа, эпосдик лекьрен лувар кутуна лагьай чIал я. Урус чIал арада хьуниз килигна ингье и суварин йикъара авар, дарги, тавлу ва лак газетри лезги эпосдай еке чIукар дидед чIаларал чапнава. Пис туш, маса чIаларални, урус чIалални кваз, эпосдиз хъсан къимет гузва. Ингье 1964-йисуз, сифте малуматар вичив агакьнамазни СтIал Сулейманан дуст лакви Эффенди Капиеван папа — Капиева Натальяди Москвада акъатзавай «Литературадин Урусият» газетда кхьенвай: «Лап эхиримжи вахтарал къведалди литературада мягькем хьанвай фикир авай: лезгийриз Шарвилидикай туькIуьрнавай халкьдин эпос авач. КилигайтIа, авазва, вични успатвилин жигьетдай маналуди! Затдал атайла инсанпересди!»
Эпосдин кьилин фикир халкьдин гьал-агьвал вини дережадиз акъудун ва хайи Ватан кIан хьун я. Эпосда Ватандал дамах авунин руьгь къалурнава. Гьеле 1500-2000 йис кьван идалай вилик лезгияр уях хьанвай халкьарикай сад яз гьисабзавай. Инсандиз анжах са Ватан ава, са бубалух ава, амма гьар са бубалухдиз, Ватандиз Шарвили хьтин игитар сад-кьвед ваъ, вишералди герек я.
Шарвили ва Шарвилидин лезги халкь Алпан гьукуматда — Дагъустанда, Ширванда, Шекида гзаф чIаларал рахазвай миллетрин терефдар хьана. Ада дуствилин халкьариз къагьриманвилин тарсар гана, ада ихьтин весини авуна. Им чазни, идалай кьулухъ къведай несилризни авунвай веси я. Шарвилиди лагьана: «Гьар мус хьайитIани душманар атана, абуру Лезгистандал гьужумна, квез тади гайитIа, КIелед хивез хкаж хьана куьне пуд сеферда «Шарвили!», «Шарвили!», «Шарвили!» лагьана эвера, гьа чIавуз зун куь куьмекдиз къведа ва квехъ галаз санал душманар тергда».
Риваятри лугьузва хьи, Шарвили са шумуд сеферда икI, уях хъижез, сурукай къарагъиз, чи душманрихъ галаз женгера хьана. Идалди лезги халкьдиз лугьуз кIанзава хьи, игитар рекьидач. Абур кьиникь рикIив агуддач. Къуй, сифте ажузбур, къуьрен рикIер авайбур телеф хьурай. Амма игитар ваъ. Гьеле Алпан гьукуматда сифте дявеяр тухудайлани, Къафкъаз патал арабринни хазаррин, иранлуйринни Тамерланан кьушунар дяведиз къарагъайлани лезги халкьдин баркаллу хва Шарвили дирек тир. Лугьуда хьи, Тамерланахъ галаз хьайи дявейра кIеве гьатай ч1авуз Шарвили къванциз дуьнмиш хьана. Вичин жендекдикай къван авун себеб яз душманрилай чи гуьзел дагълар кьаз алакьнач.
Ингье, Шарвили гьихьтин зурба рикI, виждан авай игит тиртIа! Эпосди къалурзавайди ам я хьи, Шарвилидин суьрет махарин къундарма ятIани, инсанри ам гьакъикъатда хьайи халис игит хьиз кьабулнава. Гьавиляй Шарвилидин ватан вири Лезгистан я — вири Дагъустанни... Азербайжанни...
Малум тирвал, лезги чилерал — Ахцегьа, Самур дереда Шарвилидикай риваятар, махар гзаф ава. Ахцегьвийри ам Ахцегьай я, лугьузва. Пара сагърай куьн, ахцегь жемятар! Ина, КIелед хивел Шарвилидиз даим амукьдай гуьмбет эцигнава. Чун ахьтин фикирдал атанва хьи, «Шарвили» эпосдин сувар садра тухвана куьтягьариз жедач. И сувар гьар йисуз тухуда. Лагьана кIанда хьи, чи илимри Шарвилидикай эпос чирун, ам халкьдин дерин къатарив агакьарун патал еке кIвалах тухвана. Гьажиев Агъалара гьеле 1941-йисуз Ахцегь районда риваятар ва манияр кватIна ва «Лезгийрин сивин эсерар» кIватIалда басма авуна. Адалай вилик гьеле 1923-йисуз Ахцегьиз акъатай Александр Назаревичани Шарвилидикай хкетар, махар кIватI хъувуна. Чи тIвар-ван авай тарихчи алим Расул Мегьамедовазни 1963-йисуз Шарвилидикай гзаф риваятар жагъана. Алимди Ахцегьрин агьалийриз халкьдин сивера амай кьван риваятар, махар кIватI хъувун иллаки тавакъу авуна. Гьа и рекьелди белки игит Шарвилидин сирерай са чIавуз чавай кьилни акъудиз жен. Чи машгьур алим Агъаев Агьеда ва Агьмедов Назира 1959-йисуз, Вагьабова Фирузади 1970-йисуз, Гашаров Гьажиди 1973-йисуз, гьакIни Гъаниева Айбикеди 70-80 йисара Шарвилидин ери-бине чирна, адан ирс кIватI хъувуна, басмадай акъудна. Вичин нубатдай яз лезгийрин хейлин шаиррини драматургри Шарвилидикай чпин эсерар яратмишна, абур ктабриз акъудна. Лугьун хьи, Забит Ризванова «Шарвили» тIвар алай романни кхьена, адан хци ам урус чIалаз таржумани авуна. Москвада типографияда адан винел хейлин кIвалахни тухвана, амма Советрин Союз хьиз, «Советрин писатель» тIвар алай чапханани чкIана. Шаир Исмихан Къадимова вичи кхьей «Шарвили» поэма Махачкъалада чап авуна, Фатагьов Абдулфетягьа 1991-йисуз Шарви-лидикай халкьдин сиверай риваятар ва махар кIватI хъувуна кьве виш кьван чарар авай ктаб басмадай акъудна.
Эхирни, Забит Ризванова ва Байрам Салимова кIватI хъувур «Шарвили» эпос арадал атунихъ галазни, гьакI чи суварни себеб яз лезги халкьдин тарихда еке метлеб авай къагьриманвилин гьерекатдик зурба чан акатзава. И гьерекат махарик квай игитвилелай гьакъикъи игитвилиз элкъвезва, яни игитвал, ватандиз, бубалухдиз вафалувал халкьдин асул кьилин хасият жезва. Гьакъикъат гьихьтинди ятIа чаз са маса гьерекатдайни малум жезва. Лезги халкьдин тарихда хьайи, авай ва хъижедай къагьриман крар винел акьалтзава, абуру халкьдин къагьриман-вилин руьгь къадимлу ийизва. Гьеле кьуд-вад йисан вилик чаз, иллаки чи жегьил несилдиз, лугьун хьи, Гьажи-Давуд вуч кас тиртIа чидачир, исятда ам чир жез башламишнава. Фетали хан, хулухъви Гьажи-Мегьамед, Ярагъ Мегьамед чидачир. Гила абур чир хьанва. Яваш-явашдиз Шарвилидин руьгь квай маса игитрин — 1941-1945-йисара Ватандин ЧIехи дяведа Советрин Союздин Игитвилин тIвар къазанмишай Валентин Эмирован, Эсед Салигьован, Гьасрет Алиеван, Араз Алиеван, Мирза Велиеван гьунаррални чна дамах ийизва.
Афгъанистанда викIегьвилер къалурай Абас Исрафилован игитвални чи тарихдин ирсиниз элкъвенва. Абуруз хуьрера ва шегьерра туькIуьрнавай гуьмбетри, абурун шикилри, абурукай шаирри яратмишнавай шиирри ва поэмайри къалурзава хьи, лезгияр чпин хесетрал гьалтайла къагьриманвилин имтигьан ганвай халкь я. Им лезгияр дявечивилел рикI алай халкь я лагьай чIал туш. Къунши халкьар хьиз, лезгиярни ислягьвал кIандай, гьуьжет алай крар, месэлаяр туп-тфенгдалди ваъ, акьуллу меслятар къалуруналди гьялдай, арадал къвезвай шартIар гьисаба кьуна жуван ва къунши халкьарин азадвал хуьз алакьдай халкь я. Гьам лезги, урус ва мaca миллетри, телевиденидайни Шарвилидикай манияр лугьузва, шаирар кIватI хьана, элкъвей суфрадихъ Шарвилидин патахъай суьгьбетар ийизва.
Ида «Шарвили» эпосди чи тарихдиз, культурадиз ва марифатдиз ийизвай таъсир мадни къадимлу ийида.
Къуй агъзур йисаралди Шарвили яшамиш хьурай! Къуй Шарвили тек яз амукь тавурай! Адакай, гьич тахьайтIа, вишни сад хьурай! Къуй Шарвилидин эпосдин ватан тир Ахцегь шегьер мадни авадан хьурай! Къуй Урусатдик кваз Дагъустанди цуьк акъудрай, ам къуватлуди, сагъламди ва садди яз виликди фирай. Амин!
