«Вири азарар сивяй къвезва»

Республикада экстремизмдин бандподпольедин жергейриз желбзавай жегьилрин кьадар къвердавай гзаф жезва. Чи райондин сергьятда «Экстремиствилин кIвалахдиз аксивал авунин гьакъиндай»  2002- йисуз кьабулай Федеральный закон кьиле тухузва.
Винидихъ тIвар кьунвай Федеральный Закон кьилиз акъудзавай гьал чкадин самоуправленидин органрин, управленийрин, отделрин руководителриз теклиф авуналди, къанун - къайда хуьдай органрин координационный совещанийрал  веревирдна, и кIвалах хъсанарунихъ рекье тунвай тайин тир къарарар кьабулна.
Райондин сергьятда 17 мискIин ава, абур вири ДР-дин юстициядин министерствода ва ДУМ- да (мусурманрин диндин управление) регистрация авунва Кьасумхуьруьн жуьмя мискIиндин патав медресе кардик ква, ана районэгьлийри ва школадин яшда авай аялри диде- бубайрин ихтиярдалди, школадикай азад вахтунда «михьи исламдин» дибар чирзава.  МискIинар авай хуьрерин милициядин участковый уполномоченныйри мискIинрин имамрихъ галаз гуьруьшмишвилер тухузва, аниз къвезвайбурукай делилар чирзава, экстремиствилин литература маса гун ва маса чIуру алакъаяр аватIа чирзава.
Экстремиствилин ва терроризмдин кIвалахдиз аксивал ийизвай законодательство чкадин самоуправленидин   органри кьиле тухузвай гьал ахтармишайла малум хьайивал, «Сулейман  Стальский район» МО-дин администрацияди и рекьяй тайин кIвалах тухузва. Гьар гьафтеда чкадин телевиденидай диндин векилар экстремиствилин кIвалах гегьенш хьуниз акси яз рахазва. Райондин газетдин чинра талукь материалар гузва.
Райондин экстремиствилин кIвалахдиз акси комиссияди чкадин самоуправленидин, къанун- къайда хуьдай органрин, динэгьлийрин векилрин иштираквал аваз заседанияр тухузва, авай гьалдиз къимет гузва, лазим серенжемар кьабулзава.
Ахтармишунри къалурайвал, са бязи чкадин самоуправленийрин органри «Экстремиствилин кIвалахдиз аксивал авунин гьакъиндай» Федеральный закондин 5-статьядин истемишунар кьилиз акъудун патал тухузвай кIвалах зайифарнава.
- Экстремизм яшайишдинни экономикадин ва общественно-политический гьалар пайгардик квачир шартIара арадал къвезвайди я. Экстремизмдин дувулар эвелни-эвел обществодин вичин деринра ава. Ихьтин гьал арадал атун квехъ галаз алакъалу я лагьайтIа, экономика вилик финин дережа лап агъада ава, бейкарвал гегьенш хьанва, общество,лап девлетлуйризни, акьалтIай кесибриз пай хьанва, властдин къурулушра ришветбазвилиз кьил янава, агьалийриз къанун-къайда чир хьунин дережа агъада ава. Идани диндин экстремизмдин идеологриз, жуьреба-жуьре къайдайрикай менфят къачуналди, яшайишдилай нарази ксар чпин жергейриз желбдай мумкинвал гузва. Гьавиляй адан вилик пад кьуник ва адаз аксивал авуник сифтени-сифте яшайишдинни экономикадин жигьет-дай общественно-политический гьалар пайгардик кутун, гьакIни яшайишдин виридалайни тIал алай месэлаяр  гьялун акатун герек я.
Яшайишдинни экономикадин шартIарин метлеблувал гьикьван чIехиди ятIани, эвелни-эвел жемятдихъ галаз сих алакъаяр хуьнин, кьиле тухузвай гьерекатар  ачухбур хьунин, агьалийрин лап важиблу игьтияжар гьисаба кьунин барадай государствоГьакъикъатдани, арабрин камаллу мисалда «Вири азарар сивяй къвезва» лугьузва. Юкьван асирдин духтурри (жерягьри) тестикьарайвал, сарар гьикьван гагьда сагъ амукьайтIа, инсан гьакьван гагьда сагълам жеда. Инсандин сагъламвал патал сарарихъ гьихьтин метлеб ава ? Сарар хуьн патал вуч авун лазим я? И суалриз жавабар  жагъурунин мураддалди  и йикъара «Куьредин хабарар» газетдин штатдик квачир корреспондент  Гьажибала Кьасумов Эминхуьруьн врачебный амбулаториядин духтур- стоматолог Панагьов Панагьахъ галаз гуьруьшмиш хьана. Агъадихъ чна тежрибалу духтурди авур суьгьбет гузва.
-Гьайиф хьи, гзафбур стоматологдин патав анжах сарар тIа хьайила фида. Профилактикадин серенжемар, квак куткун (кариес) мумкин тирди, пакамахъ, нянихъ сарар чуьхуьн, куручIриз вахт-вахтунда массаж авун (ва икI мад)  чи рикIел анжах суварин йикъара къвезва. И серенжемар гьикьван важиблу ятIа чизва, амма абурал  амал ийизвач. Алай девирдин алимрини къадим  заманайрин камаллу инсанрин тестикьарунрин тереф хуьзва. Малум тирвал, сив незвай шейэр сифте нубатда гьялзавай ва нефесдин хилен махсус отдел я. Инфекциядин  чешмейри, сивин къавар, куручIар акъатуни, сиве сарар тахьуни инсандин бедендин лап важиблу къурулушриз еке зиян гун мумкин я. Кьилди къачуртIа, тонзиллит, фарингит, ларингит, бронхит, жигеррин хронический азapap, гьакI гастрит, хуквадин, руфунинни ратарин азарар сив  къайдадик тахьун себеб яз арадал атун мумкин я.
 Сиве сарар тахьуни незвай шейэр гьял  хьунин къайда тартибдикай хкудзава. Нетижада беденда инсан патал гзаф хийирлу белокар ва витаминар гьял жезвач. Сиве жезвай инфекциядин хронический чешмеяр себеб яз, месела, гоксинар ивидик какатайла дуркIунар стIалжем хьун мумкин я. Гьа  са вахтунда кIарабрин жалгъайриз, рикIиз ва маса органризни  хасаратвал жезва.
Алимри гьеле фадамаз тестикьар-нава хьи, сивиз твар акъатна, яру хьана дакIунвайла микроорганизмайрихъ лап сарар xapaпIдай къуват жезва. Нетижада квак кткана харапI жезвай сарар себеб яз кьилин мефтIеда, хурун органра... ирин акъвазун  мумкин я.
Азap сагъар хъийидалди адан вилик пад кьун регьят я лугьудай фикирдал шак алач. Гьайиф хьи, чIехи пай агьалийри и кар ерли аннамишзавач.
Сарарик квак куткунин вилик пад кьун - им виридуьньядин стоматологрин везифа я. Гьа са вахтунда гьарма сад сифте нубатда вичин «духтур» хьун важиблу я. Чир хьун лазим я, жуван тIебии сарар хьтин затI мад авайди туш. Гьавиляй чун жезмай кьван бязи вахтара сиве амукьзавай тек са сас хьайитIани хуьн патал чалишмиш жезва. Хъиязавай, къалпагъар акьалжзавай сарар-им чара авачир кIвалах я.
Бес сарариз вуч жезва, куь абуруз чIурукIа таъсирзава? - хабар кьун мумкин я газет кIелзавайбуру. Сарарал арадал къвезвай кислотайри абурал алай шир (эмаль) цIурурзава, ахьтин чкайриз, са шакни алач, микробар физва, нетижада сарар чкIизва.
Маса себебрикай рахайтIа, гьабурни тIимил туш. Чебни бедендин умуми гьалариз талукьбур я. Месела, беденда кальцийдин, фосфордин кьелер, микроэлементар, гьа жергедай яз фтор кьит хьайила кьадардилай гзаф кIуьгьуь шейэр ишлемишайла сарар тартибдикай хкатзава.
Лугьун лазим я хьи, сагълам лацу сарар анжах гуьрчегвал, абур патал туш. Абурай инсанди вич тухузвай тегьер, адан къанажагъ, уьмуьр ва сагъламвилин гьалар аквазва. Сагълам сарар хейлин хаталу азаррин замин я. Абуру чпихъ гьар йикъан гелкъуьн истемишзава.
дин властдин, чкадин самоуправле-нидин органрин кIвалахдин менфятлувал агъузди хьун экстремизм арадал гъизвай лап важиблу шартIарикай, сад  я.       
 Экстремизмдин лишанар къалурун-им государстводин властдин, чкадин самоуправленидин органри чпиз агьалийри гьикьван дережада майилвал ийизватIа, гьа кардиз дериндай къимет гун кIевелай истемишзавай кар я. Идалайни башкъа, халкьдин  гегьенш къатари тереф хуьн тавунмаз экстремизмдин вилик пад кьунин, адаз аксивал авунин чалишмишвилер уьмуьрдиз тамамвилелди кечирмишиз жедач.
Жегьилриз кьетIен фикир гана кIанда. Экономика хкаж жезвай шартIара жегьилриз талукь дуьз политика тухун патал менфят къачуна кIанда. И политикадин кьилин мурад жегьил несилдиз вичин мумкинвилер агалкьунралди кьилиз акъудун патал яшайишдинни экономикадин ва культурадин рекьяй къулай шартIар яратмишуникай ибарат я.
Властдин вири органрин жавабдар-вилин дережа кIевелай ва тайиндаказ къалурун, кIвалахдин нетижайрин патахъай гьар са органдивай кIеви истемишунар авун герек я. Бязи органри чпин хиве федеральный законодательстводи тунвай везифаяр лазим гьалда кьилиз акъуд тийизвай-дакай лугьун герек къвезва. Хейлин вахтара профилактикадин, тербиядин, пропагандадин кIвалах гьакI тIвар патал тир къарарар кьабулуналди эвеззава.
Экстремизмдиз аксивал авунин кIвалах тешкилунин карда авай кимивилер асул гьисабдай къуллугърал алай ксар чпин къуллугърин везифаяр кьилиз акъудунив жавабдарсузвилелди эгечIунихъ галаз алакъалу я.
Винидихъ къалурнавай важиблу  месэлаяр гьялуник санлай вири чи обществоди вичин лайихлу пай кутуна кIанда.