«Сулейман-Стальский район» муниципальный райондин кьилиз Имам Музамудинович Яралиев атай 2007- йисан декабрдилай инихъ районда, адан агьалийрин уьмуьрда хъсанвилихъди еке дегишвилер кьиле фена, райондин гилан руководстводи и кар давамни ийизва.
Эцигунрин, ЖКХ- дин, хуьруьн майишатдин, медицинадин, образованидин- куьрелди гьи хел къачуртIани, и куьруь девирда виликдай 15- 20 йисан къене тахьай, ийиз алакь тавур кIвалахар авуна. И кар тестикьарун патал заз и макъалада экономикадин ва хуьруьн майишатдин месэлайрихъ галаз алакъалу авунвай кIвалахрал куьрелди акъвазиз кIанзава.
Лугьун лазим я хьи, тIебиатдин шартIариз, мумкинвилериз килигайла райондин экономикадин кьилин хел хуьруьн майишат я. Ам вилик тухун, шумудни са йисара са менфятни къачун тийиз гадарнавай чилер ишлемишун, бейкарар яз амукьнавай инсанриз кIвалахдай чкаяр тешкилун патал районда «2012- йисалди АПК вилик тухун» тIвар алаз махсус программа кьабулна. Ана кьилинбур яз «Агьалийрин, майишатрин чилер дигидай целди тамамвилелди таъминарун», «Хуьруьн майишатдин продукция гьасилзавай карханайриз техникадин рекьяй къуллугъдай кархана тешкилун» ва «Райондин хуьруьн майишат вилик тухунал инвесторар желб авун» месэлаяр къалурнавай. И рекьерай районда 1,5- 2 йисан къене еке кIвалах тухвана. Кьилди къачуртIа, майишатрин арайра авай 8 къубу (санлай абурун яргъивал 190 километрдилай виниз я) ремонт хъувуна. Нетижада агьалияр, карханаяр дигидай целди таъмин я. «Сардархуьр- ДаркIуш къазмаяр» водоводдихъ и рекьяй еке метлеб ава. Ам тамамвилелди кардик акатайла мад 2,5 агъзур гектардин майдан авай чилер хуьруьн майишатда ишлемишуник кухтаз жеда.
Гьелбетда, экономика вилик тухун, хуьруьн майишат кIвачел ахкьалдарун патал техника чарасуз герек я. Техника лагьайтIа, я карханайрихъ, я агьалийрихъ амачир. Гьавиляй районда хуьруьн майишатдин продукция гьасилзавай карханайриз техникадин рекьяй къуллугъдай кархана тешкилун чарасуз кар тир. И кардин патахъай теклиф гъайидини Имам Яралиев я. Гьа икI, кьве йисан вилик «Рычал- су завод» ОАО- дин куьмекдалди районда «Кюре- Агро» МТС (машинно- технологическая станция) тешкилна. Кьилдин ксарин инвестицийрин, кредитрин куьмекдалди аниз 30 миллион манатдин къимет авай тракторар, маса техника къачунва, абуру карханайра жуьреба- жуьре кIвалахар тамамарзава. МТС- дихъни вилик финин рекьяй вичин программани ава. Гележегда ам гзаф хилерин, са шумуд рекьяй кIвалахар тухудай мумкинвилер, 120 миллион манатдин уставной фонд авай карханадиз элкъведа.
-Имам Музамудинович райондин кьилиз атай сифте йикъарилай эгечIна ада хъсан ва менфятлу кар гъиле кьуна- район патал инвесторар желб ийиз башламишна,- лугьузва муниципальный райондин Кьилин везифаяр тамамарзавайди тир Штибег Гьажимегьамедович Мегьамедханова.- Санлай кьуртIа, эхиримжи 3 йисан къене муниципальный райондиз 1,5-2 млрд. манат инвестицияр желбна. Майдин эхирра чи райондиз мугьман хьайила РД- дин Президент Мегьамедсалам Мегьамедалиевич Мегьамедовани районда кардик кутунвай инвестиционный проектдин тереф кIевелай хвейиди къейд авун лазим я.
Малум хьайивал, райондиз желбзавай инвестицийрин чIехи пай экономика ва хуьруьн майишат вилик тухунин кIвалахриз серфзава. И рекьяй «Рычал- су завод» ОАО чешне я. Ана кьилдин ксарин инвестицияр виликдайни ишлемишзавай. ИкI, эхиримжи 10 йисуз заводдин производство вилик тухун патал 500 миллион манатдилай виниз инвестицияр желбна. ОАО- ди гьар йисуз 5 миллион шартIунин уьлчме продукция гьасилзава. Инвестицийрин куьмекдалди кардик кутур, кIвалахзавай кархана къе район, республика, уьлкве патал менфятлудаз элкъвенва- ада гьар йисуз вири дережайрин бюджетриз чара ийизвай пуларин кьадар 12-15 миллион манатдиз барабар я..
105 миллион манат инвестицияр желб хъувуналди, ОАО- да къапара хъвадай яд цадай мад са линия кардик кутан хъийида.
И йикъара чун райондин хуьруьн майишатдин управленидин (УСХ- дин) кьилин пешекар Шихзагьир Гьажимурадовни галаз инвесторрин куьмекдалди тешкилнавай карханайриз ва багъларни уьзуьмлухар кутунвай участокриз фена, анра кIвалахар тешкилнавай гьаларихъ галаз таниш хьана.
Чун «Зардиян» ООО- да ава. Карханадин кьилин агроном Алимирзе Агъамирзоева чаз лагьайвал, адахъ 156 гектар уьзуьмлухар ава, абурукай 130 гектар жегьил, амайбурни бегьердал атанвайбур я. Алатай йисуз ина бегьердал алай уьзуьмлухрин гьар са гектардай 176 центнер ципицIар кIватI хъувуна.
Карханадихъ вичин тракторринни техникадин парк, уьзуьмлухра акIурдай ракьунни бетондин столбаяр акъуддай цех ава.
Ина 50- далай виниз инсанри кIвалахзава. Вацра рабочийри 7-8, механизаторри 10- 12 агъзур манат пул къачузва.
Виликан йисара КIварчагъ дередин «Коммуна» совхоздихъ 400 гектардив агакьна уьзуьмлухар авай, анрай гьар йисуз 5000- 6000 тонн ципицIар кIватI хъийизвай. «Перестройкадин» йисара уьзуьмлухар тар- мар хьана. Гила и дередани уьзуьмчивал кIвачел ахкьалдариз башламишнава. Алай вахтунда дереда пуд кархана кардик ква: «Коммуна» СПК, «Кварчаг» ва «Дере» ООО- яр. Эхиримжи кьве кархана инвесторри тешкилнавайбур я. Вичихъ 10 миллион уставной капитал авай «Кварчаг» ООО- дихъ 115 гектар чил ава. Анин генеральный директор Нурагьмед Гьуьсейнова чаз лагьайвал, кархана тешкилай йисуз 48 гектарда уьзуьмлухар кутуна. Чун фейила пуд кас рабочияр анриз ятар гунал машгъул тир. Алай йисуз ина мад 67 гектарда уьзуьмлухар кутада. Санлай къачурла, 100 миллион манатдилай виниз инвестицияр желб авуналди, ина гележегда уьзуьмлухрин кьадар 150 гектардив агакьарда.
ООО- ди виликан йисара кутунвай 11 гектар уьзуьмлухарни къайдадиз хкана, чпин такьатралди 12 километр къенепатан къубуяр ремонт хъувуна.
Идалайни гъейри, саки 15 йисан къене кардик квачиз акъвазнавай КIварчагърин чехирар хкуддай заводни кIвачел ахкьалдарун, аниз цIийи тадаракар хкун планламишнава. Кардик акат хъувурла заводди гьар йисуз 5- 6 агъзур тонн ципицIар кьабулда.
«Дере» ООО- дихъни уьзуьмлухар кутадай, производстводин маса хилерни вилик тухудай фикир ава. Чун фейила «Къаякент» ГУП- дай гъанвай механизатор Абдулнасир Алибегов «Т- 180» маркадин гужлу трактордалди уьзуьмлухар кутадай чкада плантаж къарагъарунал машгъул тир. Са куьруь вахтунда ада и серенжем 25 гектарда кьиле тухванвай.
- Санлай къачурла, чна 115 гектарда уьзуьмлухар кутада,- лугьузва ООО- дин руководитель Загьидин Тажибова.
Чаз малум хьайивал, «Дере» къушчивилелни машгъул жеда. Верчерин ферма патал дарамат эцигнава, аниз герек тадаракар хканва.
Кьилдин инвесторди вичин такьатралди ДаркIуш къазмайрин участокдани 100 гектарда цIийи уьзуьмлухар кутада. 85 гектарда уьзуьмлухар кутун патал проектдинни сметадин документация гьазурнава.
Алай йисуз кьилдин ксарин инвестицийрин куьмекдалди «Куьре» ПО- да 50, «Ашагастальский» ЗАО- да 50, «Аламишинский» ГУП- да 20, «Дар» СПоК- да 20, «Члар» ООО- да 20 гектарда багълар кутун планламишнава. Санлай къачурла, 2012- йисалди багъларин кьадар (исятда районда 2772 гектар багълар ава) 3390 гектардив агакьарда.
Инвестицийрин гьисабдай тешкилнавай «Гуьлгери- вацI» ООО- дихъни 100 гектарда уьзуьмлухар кутадай фикир ава.
Чун кьилдин ксари чпин такьатралди багъларни уьзуьмлухар кутунвай са шумуд участокдани хьана. ИкI, Эминхуьряй тир Яхьяев Надира 17 гектарда уьзуьмлухар ва 3 гектарда шефтелин, чуьхверин, ичин багълар кутунва. Чаз акурвал, иесивилелди гелкъуьн тешкилнавай багъларни уьзуьмлухар хъсан гьалда ава.
«Казимбек» КФХ- дин, «Надежда» ООО- дин, арендаторар тир А.Алагьвердиеван, М.Мегьамедован (кьведни- Эминхуьр) уьзуьмлухрин, Н.Муталибован, М.Фатагьован, Ф.Мегьамедовадин (вири- Кьулан СтIал), «Мегьамедсадикь» КФХ- дин, Н.Бабаеван, Р.Къараханован (вири- Герейханован хуьр), Т.Батманован (Эминхуьр), А.Агъаханован (НуьцIуьгъ), Н.Ферзалиеван (ЦIийи поселок), А.Мейланован, Э.Мамееван, «Арсен» КФХ- дин (вири- Кьасумхуьр) багъларин участокарни хъсан гьалда авайдан, анра агротехникадин серенжемар хъсан ери аваз кьиле тухванвайдан ва и кар давамзавайдан шигьидар хьана чун.
Лагьана кIанда хьи, райондин руководстводихъ, инвесторар желб авуналди, гележегда «Кьасумхуьруьн консервиярдай завод» ОАО реконструкция хъийидай, йиса 250- 300 агъзур къелем гьасилдай питомниководческий комплекс ва емишар хуьдай чка эцигдай фикир ава.
Муниципальный райондин Кьилин везифаяр тамамарзавайди тир Штибег Гьажимегьамедович Мегьамедханова лугьузвайвал, районда инвестиционный проектар кардик кутуни 5000- далай виниз инсанриз кIвалахдай чкаяр тешкилда, райондин бюджетдиз къвезвай налогрин кьадар артухарда. Мисал яз, 2007- йисав гекъигайла,чкадин бюджетдиз атай налогрин ва хсуси къазанжийрин кьадар алай йисуз 3 сеферда артух хьана.
Эхиримжи йисара районда инвестиционный проектар кардик кутуни хъсан нетижаяр арадал гъайидан гьакъиндай ихьтин рекъемрини шагьидвал ийизва: 2009- йисуз районда 10640 тонн емишар, 3011 тонн ципицIар, 24304 тонн салан майваяр, 2665 тонн техил ва хуьруьн майишатдин маса продукция гьасилна, алай йисан бегьер патал 1550 гектарда техилар цана, 111 гектарда цIийи багълар, 100 гектардилай виниз майданра уьзуьмлухар кутуна. Районда 13190- дав агакьна малар, 2990- дав агакьна лапагар ава.
Инвесторрин куьмекдалди районда экономика мягькемарунин ва хуьруьн майишат вилик тухунин кIвалахар давам жезва.
