ДР-дин Верховный суддин тапшуругъдалди чи райондин судди 2009-йисуз яшар тамам тахьанвайбурун патай хьайи тахсиркарвилерин гьакъиндай къарагъарнавай уголовный делойриз судьяяр килигунин суддин тежрибадиз анализ гана ва ам умумиламишна.
2009-йисуз райондин суд яшар тамам тахьанвайбурун патай хьанвай тахсиркарвилерин гьакъиндай 8 уголовный делодиз килигна. И девирда судди яшар тамам тахьанвай 6 кас жазаламишна, абурукайни 4 кас 14 йисалай 15 йисал кьван фидалди яшда авайбур, 2 касни 16-18 йис яшар хьанвайбур. 3 касдин гьакъиндай мажбури медицинадин къайдадин серенжемар кьабулна.
Яшар тамам тахьанвайбуруз жаза тайинардайла судьяяр РФ-дин Конституциядал, РФ-дин УПК-дал, РФ-дин УК-дал ва РФ-дин Верховный Судди 2007-йисан 14-февралдиз 7-нумрадик кваз кьабулай «О судебной практике по делам о преступлениях несовершеннолетних» Постановленидал бинеламиш жезва.
Судрин кIвалахдин тежриба и жигьетдай умумиламишуни къалурзавайвал, судьяяр яшар тамам тахьанвайбурун гьакъиндай жазаламишунин къайда ва адан кьадар тайинардайла гьар садав, индивидуальный къайдада, вири терефар фикирдиз къачуна, эгечIзава.
Яшар тамам тахьанвайбурун патай хьайи тахсиркарвилер общество патал чIехи хаталувал арадал тегъидайбур яз хьайитIа, эгер абур дуьз рекьел хкун патал мажбури тербиядин серенжемрикай куьмек жез хьайитIа, судри, РФ-дин УК-дин 90-статьядихъ галаз кьадайвал, абур уголовный жавабдарвиликай азад ийизва.
Яшар тамам тахьанвайбуруз уголовный жаза тайинардайла судьяйри обществодивай къерех тавуна, жаза гунин жуьрейрикай сад хкягъунин месэла гьялдай мумкинвилер жагъурзава. Яшар тамам тахьанвайбурун гьакъиндай делойриз килигунин тежрибадиз гайи анализди къалурайвал, 5 уголовный делодай килигзавай ихьтин 6 касдин гьакъиндай судри шартIунин жаза гунин къарарар акъудна.
РФ-дин УК-дин 60-статьядихъ галаз кьадайвал, судри умуми къайдайрин бинедаллаз авунвай тахсиркарвилерин общество патал хаталувилин дережа адан вичин личность, гьа гьисабдай яз гузвай жаза кьезилди ва гьакIни кIевиди авунин шартIар, гузвай жазади ам дуьз рекьел хкунин жигьетдай адан хзандин яшайишдин шартIариз ийизвай таъсир фикирдиз къачузва. Чи райондин судрин тежрибадай аквазвайвал, алатай йисуз ганвай жазаяр кьезиларунин шартIарикай яз тахсиркарвал авурдан яш тамам тахьун, гайи зиян вахкун, тахсиркарвал сифте яз авунвайди, адан хъсан терефар къалурзавай характеристика хьун, а тахсиркарвал авун яшайишдин четин шартIарихъ галаз алакъалу хьун ва ихьтин маса себебар фикирдиз къачунва.
Тахсиркарвал заланди яз гьисабдайла ихьтин категориядин делойрай тахсиркарвилин акьалтIай хаталувал (рецидив), са шумуд сеферда тахсиркарвилер авун, гьакIни тахсиркарвал ийидайла яшар тамам тахьанвайда акьалтIай активвал авун фикирдиз къачузва, чна анализ гузвай девирда яшар тамам тахьанвайбурун патай хьайи тахсиркарвилер ахтармишуни къалурайвал, яшар тамам тахьанвайбурун иштираквални аваз авур тахсиркарвилерай кьве делодиз килигна. Абурукайни сад яшар тамам хьанвайбурухъ галаз виликамаз меслят хьана санал авунвай, са уголовный делони яшар тамам тахьанвай кьве кас чеб чпихъ галаз виликамаз меслят хьана авур тахсиркарвал авуна.
И жигьетдай яшар тамам тахьанвайбурун патай авур тахсиркарвилерай жаза гудайла судри сифте нубатда профилактикадин кIвалахдиз, абур азадвиликай магьрум тавуна, законрихъ галаз кьадайвал, дуьз рекьел хкидай мумкинвилер жагъуруниз гузва.
ШартIунин жаза ганвайбур дуьз рекьел хкун патал судри абурун хиве мажбурнамаярни твазва:
Уьлкведин махсусламишнавай органдин ихтияр авачиз вич яшамиш жезвай чка дегишар тавун, вахт-вахтунда регистрация ийиз атуниз мажбур авун.
Чна винидихъ къейдзавай девирда судар яшар тамам тахьанвайбурун гьакъиндай кьве делодиз РФ-дин УК-дин 90 ва 92 статьяйрал бинеламиш хьуналди килигна. РФ-дин УК-дин 90-статьядин 2-паюнин «б» пунктунин истемишунрихъ галаз кьадайвал, яшар тамам тахьанвайбур азадвиликай магьрум тавуна, туьхкIуьр хъувун патал диде-бубайрин ва гьакIни государстводин махсусламишнавай органдин гуьзчивилик кутун судри ишлемишзавай адет хьанвай тербияламишунин мажбури серенжемрикай сад я. Алатай йисуз судри чпин къарарралди яшар тамам тахьанвайбур агалай жуьредин кIелунинни тербия гунин махсус идарайриз ракъурай дуьшуьшар хьанач.
С. Стальский райондин суд уголовный делойриз килигунин тежрибади къалурайвал, яшар тамам тахьанвайбурун гьакъиндай уголовный делойриз килигдайла абурун ихтиярар хуьниз кьетIен фикир гузва, суддин силис кьиле тухудайла абурун интересар хуьз адвокатри ва гьакIни законлу векилри иштиракзава. И жигьетдай судрин кIвалахдин нетижаяр умумиламишуни къалурзавайвал, тербиядин ва гьакIни профилактикадин месэладиз артух фикир гана кIанзава. ГьакIни яшар тамам тахьанвайбур жавабдарвилиз чIугвадай-ла кьетIен къайдаяр арадал гъунин чарасузвал авач. Гузвай жаза кьезиларунин шартIар ва кьетIенвилер РФ-дин УК-дин 88-статьяда тайинарнава.
Яшар тамам тахьанвайбурун гьакъиндай государстводинни правовой политика гуманизмдин ва социальный гьахълувилин, комплексный къайдада эгечIунин, профилактикадин кIвалахдиз эвелимжи фикир гунин принциприхъ галаз кьадайвал мадни виликди тухвана, хъсанарна кIанда.
