Ингье дуьньядин азадвал кIани халкьар «шуьтруь тIегъуьндикай» хкатна 65 йис тамам жезва. ЧIехи Гъалибвилин югъ – 9 Май неинки чи Россиядин, СНГ-дин ва гьакIни дуьньядин маса халкьарини шаддиз кьиле тухузва.
Килиг садра дяве куьтягь хьана гьикьван йисар алатнаватIа, гьакI ятIани, алай вахтундани дуьньядин гьар пIипIера женгерин гьерекатар кьиле физва. Ихьтинбурукай сад 1956-1957-йисара Венгрияда кьиле фейи вакъиаяр я.
Къенин зи суьгьбет и вакъиайрин иштиракчи хьайи, заз 3 йисуз (8,9,10-классра) тарсар гайи Уллугъетягърин юкьван школадин урус чIаланни литературадин муаллим Исабегов Нисредин Гьамзатовичакай я.
Исабегов Нисредин 1935-йисан 5-октябрдиз Уллугъетягърин хуьре дидедиз хьана. Адан дидени буба кьведни муаллимар тир. И кар себеб яз Нисрединани и пеше хкяна. Ирид йисни бегьем тахьанмаз ам бубадикай магьрум хьана. Адан буба I942-йисуз фронтда телеф хьана. Нисредин вичелай гъвечIи 2 вахни галаз дидедин лувак акатна. Дяведин четин йисар тир, ятIани дидеди вичин 3 велед кIвачел акьалдарна. Хуьре 7-йисан школа куьтягьна Нисредин Шихидхуьруьн юкьван школада 8-классдиз гьахьна (а вахтунда Гъетягъа юкьван школа авачир). Ина школа хъсан къиметар аваз куьтягьай жегьил гада армиядин жергейриз къуллугъ ийиз фена. А вахтунда, адет яз, армияда 3 йиса къуллугъ ийизвай, амма, вучиз ятIани, Нисрединаз 4-йис кьисмет хьана. 1958-йисуз ам лейтенантвилин чин аваз армиядай хтана. И йисуз адаз кIелиз фидай мумкинвал хьанач. Ам Туьркменистандин Челекен шегьердиз кIвалахиз фена. Са йисуз ина тракторист яз кIвалахна. 1959-йисуз Нисредин Дагъустандиз хтана, ДГУ-дин филологиядин факультетдиз гьахьна. Университетда хъсан къиметар аваз кIелайди хьиз, ада общественный кIвалахни кьиле тухвана. Ам 5-йисуз курсунин староста хьана. 1964-йисуз университет куьтягьна, хуьруьз хтана. Гьа йикъалай башламишна къенин йикъалди ада хайи хуьруьн юкьван школада урус чIаланни литературадин тарсар гузва. Школада ада са шумуд йисуз завуч, директор, военрук яз кIвалахна. Гьа йисара ада Уллугъетягърин сельсоветда, «Айдинбековский» совхозда парторгвилени кIвалахна.
- Нисредин муаллим, жедачни куьн армиядиз гьикI фенатIа, гьина женгера иштиракнатIа суьгьбет авуртIа? За и суал муаллимдин вилик эцигайла, ам са шумуд декьикьада кисна, чиник серин кваз ацукьна. Ахпа ада заз бейкеф яз лагьана:
- Анварбег Асланбекович, ваз вуч аватIа чидани? Гилалди чна, а вакъиайрин иштиракчийри, ана вуч хьанатIа, себеб вуч тиртIа садазни лагьайди туш. Вучиз лагьайтIа, сад лагьайди, гьукуматдин ва военный сир тир. Муькуь патахъай, чна Ватандиз вири четинвилер эхда лагьана кьин ганвай. Чаз анай кIвализ кагъазарни кхьидай ихтияр авачир. Квез чухсагъул, Аллагьдиз шукур, куь рикIел кьванни чун атайди. Чун виридан рикIелай фенва. Зун 1954-йисан 14-октябрдиз армиядиз эвер гана фена. А вахтунда зи диде хуьруьн Советдин председатель тир. Адавай зун армиядиз ракъурначиртIани, гилан девирда хьиз, жезвай. Амма а кIвалах за кьабулнач, чи призывдик Дагъустандин вири миллетрикай 50 кас квай. Чун Украинадин Бердичев шегьердиз акъатна. Ина чна танкарин командирар гьазурдай батальонда 6 вацра кIелна.
- Куьн Венгриядиз гьикI акъатнай?
- Чи служба хъсан шартIара физвай. Йисар гзаф алатнаватIани, зи рикIел къе хьиз алама, 1956-йисан 27-октябрь, киш югъ. Адет тирвал, чаз гьар киш йикъан йифиз ва базардин нянихъ кинояр къалурзавай. Йифиз са арада частунин дежурный атана «Боевая тревога» сигнал гана. ЯтIани чун чIалахъ хьанач, гатун парталарни алаз, вещмешокра хьана кIанзавай 3 суткада недай суьрсетни гвачиз чна танкар авай паркуниз чукурна. Паркуна чна танкар боекомплектрал ацIурна, ракьун рекьин станциядал фена. Станциядал чаз танкар ядай платформаяр бес хьанач. Вил алаз акъваздай вахтни авачир. Япарихъ галукьзавайди анжах «Тади ая, виликди!» - гафар тир. Гьиниз физватIани чаз чизвачир. Эхирни чун танкара аваз рекье гьатна. 3 суткада, югъ-йиф талгьана, чун рекье хьана. Галат хьайила гагь механик-водителди, гагь жува танк гьализ хьана. Эхирни чун 4-суткадин пакамахъ Венгриядин РагъакIи-дай патан сергьятдал алай Балатон вирел агакьна. Сергьятдин а пата НАТО-дин солдатар акъвазнавай. Абур Венгриядин чилиз гьахьиз буйругъдал вил алаз акъвазнавай. Амма чна абур чпин мураддихъ агакьарнач.
- Куьн уьлкведин и кьиляй атIа кьилиз акъваз тавуна финихъ вуч метелеб авай?
- Идахъ еке важиблу метлеб авай.
Венгриядин халкь гьукумдарри ийизвай кIвалахдал нарази тир. И кар себеб яз, халкь вири (коммунистар квачиз) армияни галаз гьукумадарриз акси экъечIна. Компартиядин 1-секретарь Ракоши уьлкведай катна. Адан чкадал Янош Кадар хьана. Ада СССР-дивай яракьлу кьушунрин куьмек тIалабна. И тIалабун кьилиз акъудун патал чун рекье гьатна. Чун чкадал агакьдалди уьлкведа мад дегишвилер хьана. Абуру Янош Кадар кьуна дустагъда туна, адан чкадал 1-секретарвиле Имрэ Надь лугьудай кас хьана. Ада чаз уьлкведин чилел къведай ихтияр ганач. Гьа са вахтунда ада НАТО-дивай ва США-дивай куьмек тIалабна. Абур тадиз Венгриядин РагъакIидай патан сергьятдал атана уьлкведин сергьятдиз гьахьиз гьазур тир. Чи частуниз атай СССР-дин оборонадин министр Г. К. Жукова чаз лагьанай: «Венгрия Европадин юкь я. Эгер ам чна НАТО-дин гъиле вугайтIа, ада чаз, СССР-диз къурхулувал гуда. Эгер чи кьушунар са сят ваъ, 35 минутдин геж агакьнайтIа, Венгриядин чилел НАТО-дин солдатар къведай. Чна и кIвалах кьабулдачир ва чун абурухъ галаз женгиниз экъечIуниз мажбур жедай. Им дуьньядин 3-дяве башламиш хьун тир». Гьа икI чна Венгриядин РагъакIидай патан сергьят сигъдаказ агална. Лугьун лазим я, сергьятдин гьар са 100 метрда са танк, 12 солдат акъвазнавай.
- Нисредин муаллим, Куьн гьи шегьерда хьана ва Куь рикIел аламай са вакъиа лагьайтIа жедачни?
- Жувакай ихтилат авун четин кар я, ятIани лугьун тавуна акъвазиз жедач, эхиз жезмач. Зун хьайи шегьерар тупIаралди гьисабиз жедач. РагъэкъечI-дай патан сергьятдал алай Чоп шегьер-дилай РагъакIидай патан сергьятдал алай Балатон вирелди, Кьиблепатан сергьятдал алай Сталинварот шегьер-дилай, Кеферпатан сергьятдал алай Эстергом шегьердал кьван зун къекъуь-низ мажбур хьана. РикIел аламукьдай вакъиа сад я. За къуллугъ ийизвай танковый полк Кечкемет шагьердин патав гвай тама акъвазнавай. Йифен юкьварилай алатайла чун вири санал кIватIна полкунин командирди чи вилик женгинин месэлаяр эцигна. Шегьерда са шумуд полкуникай ибарат тир дивизия акъвазнавай. Чаз гьар са ротадиз, взводдиз, экипаждиз кьилди тапшу-ругъар ганвай. Зи экипаждин къаршидиз саперный полк акъатна. Чи везифа полкунихъ галаз женг тавуна рей гуниз алакьарун тир.
Сад лагьай сефер, са танк, 4 кас полкунин хура акъвазун гьихьтин кар я. Гьелбетда къалабулухни акатда. Пакаман сятдин 3 даз чун полк галай патахъ рекье гьатна. Солдатар авай казармадин варар кукIварна чун гьаятдиз гьахьна. Садлагьана казармада эквер куькIуьрна вири кIвачел акьалтна. Абуру и кIвалах жеда лагьана фикирзавачир. Варарал алай дежурный офицердиз за зи фикир вуч ятIа лагьана. (офицерриз виридаз урус чIал хъсан чидай, чи уьлкведа училищейра кIелнавайбур тир).
Ада заз полкунин командирдин патав казармадиз фин теклиф авуна. Зи рикIик къалабулух акатна. Амма командо-ванидин буйругъ кьилиз акъудна кIанзавай. За са жибинда пистолет (танкистрин яракь пистолет я) муькуь жибинда Ф-1 гранат туна фена. Полкунин командир подполковникди Ульяновскдин тонковый училище куьтягьнавай, хъсан урус чIал чидай итим тир.
Ада зун саймиш тийиз, экъуьгъиз, зарафатар, хъуьруьнар ийиз хьана, гьикI лагьайтIа, зун ст. сержант, ам подпол-ковник. Чи ихтилатар зур сятда фена, амма са карни кьилиз акъатнач. Эхирни зун гьаятдиз эвичIна, рациядай командирдиз хьайи агьвалатдикай хабар гана. Командирди заз казарма танкунай ягъун буйругъ гана. Гьа икI чна 2 сеферда казармадин 2-этаж ягъайла абуру дакIаррай лацу простинар куьрсарна, рей гана.
Са вакъиа мад рикIел алама. Чонград шегьердал гьужум авур йифиз танкуна цIай акьуна чи взводдин командир ст. лейтенант Халитов телеф хьана. Взводдин командирвилин везифаяр зи хиве гьатна. Ибур рикIелай тефидай вакъиаяр я.
- Вакъиайра чи патай телефвилер гзаф хьанайни?
- Телефвилер... Эхь, гзаф хьана. Афгъанистандив гекъигайтIа, 4-5 сеферда артух хьана. Гьеле чун рекьемаз, чпин служба куьтягьна Ватандиз хквезвай яракь гвачир солдатар авай эшелон чуьлда акъвазарна, паравоз геляйна, гуьлле гана. Румынияда къуллугъ ийизвай танкарин са дивизия холостой снарядар гваз ракъурна. Абурун арадани еке телефвилер хьана. Телефвилер жедачни, армиядин яракьар, авай складрин ракIарар ахъазвайла, армиядилай гъейри амай вири халкьни (командирар квачиз) яракьламишнавай. Школада кIелзавай аяларни кумаз жибинра ТТ пистолетар, Ф-1 гранатар гваз къекъвезвай. Муаллимри аялриз Советрин са солдат кьейитIа – «5», хер авуртIа – «4» къиметар язавай. Эвел йикъара чаз яракь ишлемишдай ихтияр гузвачир, меслятдалди секинарунин буйругъ ганвай. Чун шегьерриз гьахьдайла чи вилик урус чIалал кхьенвай гьар жуьредин плакатар гваз аялар, дишегьлияр ва яшлубур акъатдай. Абурун кьулухъ яракьламиш хьанвай солдатар масабур галаз, чаз гуьлле гуз хьана. Ихьтин гьалар акурла, чал Жуковалай яракь ишлемишунин ихтияр авай буйругъ агакьна. Эхирни чна абур секинарна. Заз ана къуллугъ ийиз са йис амай, куьтягь жедалди зун гьана амукьна.
- Нисредин муаллим. Квехъ галаз а вакъиайра чи патарай мад солдатар авайни?
- Эхь, гзаф авай. Заз чидайбур са Дагъустандай 40-дахъ агакьна авай. Лезгияр лагьайтIа, чи райондай Пиперхуьряй Жабраилов Ийибхан, Сайтарахуьряй рагьметлу Магьмудов Магьмуд, Птидхуьряй рагьметлу Гьажимурадов Шихмегьамед галай. Мад Кьурагь, Хив ва Агъул районрайни гзафбур галай. Чи арада гилани алакъаяр ама.
- Анин иштиракчийриз наградаяр ганани?
- Ваъ ганач. Медалар, орденар анихъ амукьрай, геройвилиз лайихлубурни гзаф хьанай, амма ганач. Идан себебни ам хьана, анин вакъиаяр гьукуматдин сир тир. Неинки и кIвалах чи советрин халкьариз, гьакI маса гьукуматризни ашкара ийиз кIан хьанач.