Зи гъиле са 20 йис идалай вилик татаррин шаир, Советрин Союздин Игит Сибгат Хакиман ктаб гьатна. Ам агъадихъ галай цIарарилай башламиш жезва. (таржума урус чIалай авурди и цIарарин автор я):
Далупад мягькем хьайила, гъалиб хьунал шак алач,
Шагьид я зун жуваз акур вилералди вядедин.
Ви далу пад, зи азиз дуст, хайи халкьдин тарих я,
Мягькем яракь ви гъилевай хайи чIал я дидедин.
Эхиримжи вахтара лингивистри тестикьарзавайвал, дуьньядал са вацра са чIал терг жезва. ЧIал амачирла а чIалал рахадай халкьни амукьзавач, чIалаз килигна миллетдал тIварни акьалтзавайди я. Лугьузвайвал, 40-50 йисалай дуьньядал алай 6 агъзурдалай виниз чIаларикай са пайни амукь тавун мумкин я. Гьавиляйни ЮНЕСКО-дин Генеральный конференциядал 10 йис идалай вилик гъвечIи халкьарин чIалар хуьнин къарар кьабулнай.
И мукьвара Кьасумхуьруьн ЦБС-дин кIелдайбурун залда райондин яратмишдай интеллигенциядин векилри милли чIал хуьнин месэладиз талукьарнавай чIехи мярекат кьиле тухвана.
Ам райондин администрациядин теклифдалди тешкилайбур культурадинни информациядин управление (начальник М.Бабаханов), РУО (начальник Ж.Асланов), «Куьредин ярар» культурадин центр (регьбер А.Агьмедпашаев), райондин ЦБС(директор Л.Мегьамедрасулова) я.
И мярекат РУО-дин начальник Жабраил Асланова ачухна ва ам давамарун шаир ва журналист Абидин Камиловал тапшурмишна.
Ада сифте гаф Мегьарамдхуьруьн юкьван школадин лезги чIаланни литературадин муаллим Фахрудин Нисрединоваз гана. – Зун лап фадлай чIалан месэлайрал машгъул жезвай, 50 йисалай виниз школада кIвалах авур ва ийизмай муаллим я,- лагьана ада. Чи къенин ва 50 йис идалай вилик рахаз хьайи чIаларин арада еке тафават ава. Чи гуьзгуь хьтин михьи чIал вилералди акваз- акваз хирде жезва, чIур жезва. И кардиз вири чи халкьди фикир гун чарасуз я. Чна газет, журнал, ктаб кIелзамач. Телевиденидин чIалаз чIуру таъсир ийизва. Урус гафарин эхирар лезгиламишзава, лезги гафарин эхирар урусламишзава. ЧIалан михьивал хуьн чарасуз я, ам вахтуни истемишзавай чIехи месэладиз элкъвенва.
- Дидедин чIал чин тийизвай ва я туш, адакай ягьанатар ийизвайди ам инсанпересни туш, ватанпересни,- лагьана Герейханован хуьруьн сад нумрадин юкьван школадин лезги чIаланни литературадин тарсар гузвай кьилин категориядин муаллим Сегьерхалум Османовади,- милли руьгь- им цIай я, ам хкахь тавун патал адал, мукьвал- мукьвал кIарасар хъивегьиз, гуьзчивал тухвана кIанда.
Ахпа ада тарс гузвай винидихъ тIвар кьунвай школадин ученицаяр тир Эльнара Аслановади, Фатима Базировади, Лаура Исрафиловади, Гуьлнара Мегьтиевади, Саибат Алиевади, Алина Гьасанбеговади лезги чIалакай шаирри кхьенвай гзаф шиирар устадвилелди хуралай кIелна.
Шаир Сажидина кIелай адан «Зи мез зи чIал я» шиир залда авайбуру гурлу капар ягъуналди къаршиламишна.
Шихидхуьруьн юкьван школадин чIаланни литературадин муаллим Ибрагьим Камилова къейд авурвал, чи чIалал атанвайди мусибат я.- Вучиз чIал квахьзава ?- суал гана ада ва вичи жавабни вахкана.- ЧIал квахьун чи халкьдин яшайишдин шартIарилайни гзаф аслу жезва. Хайи Ватанда яшамиш жез четинвиляй, жегьилар, саки кьилдин хзанар, урусатдиз физва. Ана, куьчеда хьиз, кIвалени урус чIалалди рахазва, аялдин япара гъвечIизамаз лай- лайдин ван жезвач, дидедин лай-лай адан ивидик акахь тавурла адаз хайи чIал гьинай чир хьурай?!
Чи чIал кесибди я лугьуз тестикьарзава бязибуру, чи чIалаз туьрк, араб, фарс, урус гафар къведалди, чи бубайри чпин крар гьа чIалалди идара авуначни кьван? Р.Гьамзатова лагьанай: «Пака зи чIал квахьиз хьайитIа, зун къе рекьиз гьазур я», зун адан гафарал рази туш. Зи чIал пака рекьизва лагьана ван хьайитIа, зун къе рекьиз ваъ, ам хуьн патал женгиниз экъечIиз гьазур я,- лагьана и цIарарин авторди.
- Маржанат Абдурагьимова, Кьулан-СтIалрин юкьван школадин чIаланни литературадин муаллим: - Гьар са касди вичин чIал хвена кIанда, чIал чи девлет, чи хазина я. Ада шаир Ибрагьим Гьуьсейнован чIалаз талукьарнавай са шумуд шиир хуралай устадвилелди кIелна.
Ихьтин мярекатар мукьвал- мукьвал школайра тухуз хьайитIа, чкадин ТВ-дай чIалаз талукь передачаяр гуз хьайитIа чи чIал квахьдач, абуру гьар са касдиз таъсир ийида.
Урус чIал чин тийир кас амукьдач, амма икI амукьайтIа лезги чIалакай магьрум хьунни мумкин я чун.
- Искусственный гафар, чIалар арадал гъун, абур чал илитIун дуьз туш, -лагьана писатель Нажмудин Шихнабиева. Месэла, къачун чна, ам бейкеф тахьурай, Азиз Алеман шиирар. Шиирри гьикьван чка газетда кьазватIа, саки гьакьван чка ада бязи гафариз ганвай баянрини кьазва. Идаз гьи чIал лугьуз жеда?
Кьасумхуьруьн 1 нумрадин юкьван школадин ученица Музлифат Аликберовади «Дидед чIал» (А.Фетягь) хуралай кIелна.
Муаллим Райсудин Набиева лагьана хьи, чIал чирун диде-бубадилайни гзаф аслу я. За патарал алай зи аялриз, хтулриз лезги чIал чирун патал 9 лезги словарь ракъурнава. Абур гьамиша чи хайи чIалал кьару хьун патал за кIевелай таъкимарзава. Зи балаяр хуьруьз хтайла, абур лезги чIалалди рахадай къайда акурла зи вилериз шадвиляй гьамиша нагъв хъиткьинзава.
Гуьгъуьнлай анал рахай муаллим Шихмурад Къазанбегова, чкадин ТВ-дин корреспондент Агьмед Гьуьсейнова, фотожурналист Тажидин Мегьамедова, жегьил шаир Замир Мегьамедова чIал хуьниз эвер гузвай гзаф менфятлу ихтилатар авуна.
