Кьасумхуьрел экологиядин ва тIебиатдикай менфят къачунин районрин уртах комитет кардик кваз гзаф йисар я. 2003-йисалай инихъ и комитетдиз вичи 21 йисуз и хиле кIвалахзавай Магьмудов Фикрет Абдулмуталибовича регьбервал гузва. Ам Дагъустан Республикадин экологиядин ва тIебиатдикай менфят къачунин министерстводин коллегиядин членни я.
И йикъара чун Ф. Магьмудовахъ галаз гуьруьшмиш хьана ва адавай са шумуд суалдиз жаваб гун тIалабна.
- Фикрет Абдулмуталибович, комитетди гьи районриз къуллугъзава? Адан везифаяр квекай ибарат я?
- Чи районрин уртах комитетди Сулейман-Стальский, Хив, Агъул, Кьурагь, Мегьарамдхуьруьн, Ахцегь, Докъузпара ва Рутул районриз къуллугъзава. Комитетда анжах 4 пешекарди кIвалахзаватIани, ада къуллугъзавай сергьятар, идахъ галаз адан вилик акъвазнавай везифаярни гзаф я.
Лагьана кIанда хьи, виликдай экологиядин ва тIебиатдикай менфят къачунин комитет и рекьяй федеральный къуллугъдик акатзавай. Экологиядин, тIебиат хуьнин, гьайванрин ва цин биоресурсрикай менфят къачунин мумкинвилер артухарунин мураддалди 2006-йисан 25-декабрдиз Дагъустан Республикадин экологиядин ва тIебиат хуьнин министерство тешкилна. Им вахтунин истемишун тир. Алатнавай девирда чи комитетди экология ва чун элкъуьрна кьунвай тIебиат хуьнин ва маса рекьерай министерстводи вилик эцигнавай везифаяр кьилиз акъудун патал кIвалахни тухузва.
Кьилди къачуртIа, комитетди вичин кIвалахда кьилин фикир районра санитарно-экологический гьал хъсанаруниз гузва. Министерстводини 2010-2014-йисар патал «Отходы» тIвар алаз тайин мурадрихъ рекье тунвай программа кьабулнава. Адан асул везифа тIебиат, экология зилзибилдин амукьайрикай, чиркинаруникай хуьн я.
Районрин сергьятра тIебиат чиркинарзавай промышленностдин карханаяр авач лагьайтIани жеда. КIанзавайди зилзибилдикай хуьн я.
- Гьелбетда, эхиримжи вахтара райондин руководстводини михьивилер хуьнин, рекьерин къерехар, общественный чкаяр зилзибилдикай михьунин кIвалахдиз екез фикир гузва. И рекьерай хъсанвилихъ са кьадар дегишвилер кьиле фенвайди аквазва. ЯтIани, районда санитарно-экологический рекьерай гьихьтин гьалар ава?
- Чи комитетди къуллугъзавай районар тIебиатдин ресурсралди девлетлу я: тамарни дагълар, михьи гьавани цин чешмеяр, вацIарни кIамар... Амма михьивилер хуьнин, экологиядин рекьерай вири месэлаяр гьялиз хьанвач. Гзаф чкайра чиркин ятар авахьзавай канализацияр къададик кумач. Мисал яз, Сулейман-Стальский район къачун. Кьасумхуьруьн консервиярдай комбинатдин (виликан заводдин) канализацияди кIвалах тийиз гзаф йисар я. Ихьтин организацияр мадни ава. Нетижада чиркин ятар, амукьаяр вацIун, булахрин ятарик акахьзава. Ида хаталу азарар арадал гъун мумкин я.
Гьикьван таъкимарзаватIани, инсанри зилзибил какатай чкайрал: рекьерин къерехрив, общественный чкайрал, вацIун, къубуйрин къерехрив гадарзава, анрал хъуртар арадал гъизва. Чна кьур гьисабралди, тек са Сулейман-Стальский районда йисан къене 3 агъзур тонн зилзибил кIватI жезва. Лагьана кIанда, зилзибил гадарун патал 1 гектар чил чара авунва. Им, гьелбетда, тIимил я. Ихьтин чкаяр гьар зонада хьун чарасуз я.
Кьасумхуьрел зилзибил тухудай анжах са машин кардик ква. Авай игьтияжриз килигайла имни тIимил я.
Зилзибил гьялдай станция эцигнайтIа, районда и месэла гьялуниз екез куьмек гудай.
Комитетди къуллугъзавай амай районрани, санлай къачурла, гьа ихьтин чIуру гьалар ава.
- Фикрет Абдулмуталибович, чи патара, чпин кьадар са акьван гзаф туштIани, къван акъудзавай карьерар ва маса карханаярни ава. Абуру лицензияр аваз кIвалахзавани ва бюджетдиз пул гузвани?
- Эхь, къван акъуддай карьерар, гъвечIи маса карханаярни чна винидихъ тIварар кьур районра авазва. Хиве кьан, лицензия къачуна кIвалахзавай, бюджетдиз пул гузвай карханаярни ава, законсуз кIвалахзавайбурни. Мисал яз, лицензия аваз Сулейман-Стальский районда кьве карьерди – «Дарк» ООО-ди ва «АХО» ООО-ди кIвалахзава. ДаркIушрин хуьруьн сергьятда кардик квай «Дарк» ООО-ди херхем гьазурзава. Ана 50 касди кIвалахзава. Алатай йисуз ада 689 агъзур манат пул бюджетдиз гана.
Лагьана кIанда хьи, алай вахтунда районда карьерар патал 14 гектар чил чара авунва. Гьа винидихъ тIвар кьур «Дарк» ООО-ди и кардиз шаз 920 агъзур манат инвестицияр гана.
Лицензия авачиз кIвалахзавайбурни ава. Мисал яз, «Горец» ООО (Кьулан СтIал).
Гьелбетда, ихьтин чIуру кIвалахрин вилик пад чна кьада. КIвалахиз кIанзаватIа, гьар са карханади лицензия къачун, бюджетдиз пул гун лазим я.
- Экологиядиз, тIебиатдиз зиян гузвай, абуруз хасаратвал ийизвай инсанрин, юридический къурулушрин аксина куьне вуч серенжемар кьабулзава?
- Гьелбетда, чна винидихъ лагьайвал, экология, тIебиат хуьнин, адакай дуьз менфят къачунин, тIебиатдин биоресурсар артухарунин рекьерай чи комитетдин вилик федеральный ва республикадин законри, министерстводи еке везифаярни эцигнава. И рекьерай чна кIвалахни тухузва, гьа жергедай яз тIебиатдиз зиянар гузвайбурун, чIуру кIвалахар ийизвайбурун аксинани. ИкI, 2009-йисуз чи пешекарри 158 ахтармишун кьиле тухвана. Абурун нетижада тIебиатдиз зиянар гайи ва маса рекьерай чIуру 337 дуьшуьш дуьздал акъудна. Серенжемар кьабулун патал 27 материал суддиз, 2 материал прокуратурадиз рекье туна. Судди законсуз кIвалахзавай 3 карьер агалунин къарар акъудна.
Кьилдин ксар ва юридический къурулушар жерме авун патал шаз чи комитетди 110 постановление акъудна. Абурай 211 агъзур манат пул вахчуна, мад 463 агъзур манат пул вахчун патал районрин приставрал чарар рахкурнава.
Идалайни гъейри, тIебиат хуьнин, адакай дуьз менфят къачунин рекьерай чна агьалийрин арада гъавурда тунин кIвалахни тухузва. Чи пешекарар мукьвал-мукьвал школьникрин виликни рахазва, абурухъ галаз гьар жуьредин серенжемар тухузва. Идан нетижада чи райондин школьникрин командади Махачкъалада экологиядай тухвай республиканский викторинада 1-чка кьурдини къейд ийиз кIанзава.
- Фикрет Абдулмуталибович, «Касумкентский» заказникдикай вуч лугьуз жеда? Адахъ республикадин метлеб авани, тахьайтIа – чкадин?
- Гьакъикъатдани, «Касумкентский» заказникдихъ тIебиат хуьнин, биоресурсар артухарунин жигьетдай лап еке метлеб ава. Ада, санлай къачурла, 20 агъзур гектардилай виниз майдан кьунва. Анаг тамаралди, набататрин ва гьайванрин алемдалди, булахралди девлетлу я. Гьавиляй заказникдихъ республикадин дережадин метлебни ава. Гьайиф хьи, 2000-йисалай заказникдал республикадин патай са гуьзчивални аламач лагьайтIа жеда. Заказникдай тарар атIузвай, анин чилер кьазвай дуьшуьшарни тIимил туш. Мадни, заказник тешкилунин асул везифайрикай сад гьайванрин кьадар артухаруникай, и кар патал шартIар яратмишуникай ибарат тир. И кардиз йисан гьи вахтунда хьайитIани гъуьрч авуни манийвал гузва.
Тамарин кодекс кьабулуникди заказникдин гьал мадни четин хьанва. Вучиз лагьайтIа, кодексдин 25 ва 71-статьяйрин бинедаллаз кIарасар атIун, чиликай менфятлу шейэр хкудун, гъуьрч ийидай майишатар тешкилун... патал тамун чкаяр, тIебиатдин гуьзел чкаяр агьалийриз ва юридический къурулушриз апайдай ихтияр ава. Гьа са вахтунда, экологиядин ва тIебиат хуьнин рекьерай авай законралди кьетIен хуьзвай чкаяр, гьабурук чун рахазвай заказникни акатзава, апаюн, анра гъуьрч авун къадагъа я. Аквазвайвал, са закон муькуьдаз акси къвезва.
- Эхирдай ихьтин суални гуз кIанзава. Мукьвара ДР-дин экологиядин ва тIебиат хуьнин министерстводи «Дагъустандин Яру ктаб» (набататар ва гьайванар) чапдай акъуднава. Ктабдикай, адан метлебдикай вуч лугьуз жеда?
- Ктабда тIебиат хуьнин, адакай дуьз менфят къачунин рекьерай эхиримжи вахтара кьабулнавай федеральный ва республикадин законар, къарарар, гьакIни Дагъларин уьлкведа кьериз-цIаруз гьалтзавай, амукь тавунин къурхуллувал арадал атанвай набататрикай ва гьайванрикай делилар гьатнава.
Экология, тIебиат, набататрин ва гьайванрин алем патал вичихъ еке метлеб авай и ктаб чнани хкана, ам талукь идарайриз, карханайриз, библиотекайриз ганва. Чна агьалийриз и ктаб кIелун, адакай менфят къачун меслят къалурзава.
Эхь, тIебиат хуьн, адан девлетрив иесивилелди эгечIун гьар са касдин буржи я. Пришвина лагьайвал, тIебиат хуьналди, чна чунни хуьзва.
