Уьлкведин дибдин закон

Россиядин Федерациядин Конституция 1993-йисан 12-декабрдиз уьлкведин вири агьалийри сес гуналди кьабулна. РФ-дин Дибдин закон яз, ада обществодин вири хилера кIвалах тешкилунин асул дибдин принципар тайинарзава. Конституцияди инсандин ва гражданиндин ихтиярар ва азадвилер тестикьарзава. РФ-дин федеративный къурулуш авайди малумарзава. РФ-дин Президент, Федеральный Собрание хкягъунин къайда ва абурун векилвилер, суддин властдин ва чкадин самоуправленидин органрин кIвалах тешкилунин принципар тайинарнава.
Конституциядихъ уьлкведа лап вини дережадин юридический къуват ава. Ам Россиядин вири территорияда кардик ква. Конституциядин кьилин юридический къуват квекай ибарат я лагьайтIа, Россиядин Федерацияда кьабулзавай гьич са федеральный законни, нормативно-правовой актни Конституциядиз акси атана виже къведач.
Конституциядал асаслу яз, РФ демократвилин федеративный правовой государство я. Ам республикадин жуьреда аваз идара ийизва.
Малум тирвал, и мукьвара РФ-дин Федеральный Собранидиз РФ-дин Президент Дмитрий Медведева ракъурай вичин Чарче къейд авурвал, Конституциядин истемишунрал асаслу яз, государстводин властдин ва идара ийидай вири дережайрин органрин кIвалахдин лап важиблу терефар зегьмет ва инсанрин сагъламвал хуьнихъ заминламишнавай жуьреда зегьметдин гьакъи гунихъ, хзандиз, дидейриз, аялриз, инвалидриз ва яшлу гражданриз государстводи куьмек гунихъ галаз алакъалу тирди къейднава.
Конституциядин 7-статьяда кхьенвайвал, Россия социальный государствони я.
КIевера гьатнавай инсанриз куьмек гун чна асул фикир гузвай кар яз хьана, гележегдани гьакI яз амукьда. Бюджетдин доходар тIимил хьанватIани, государстводи социальный жигьетдай вичин хивез къачунвай мажбурнамаяр тамамвилелди кьилиз акъудзава. Гележегдани гьа икI жеда.
Сифте нубатда и кар пенсийриз талукь я, - кхьенва Президентдин Чарче.
Ана къейднавайвал, гуьгъуьнал алай пуд йисуз пенсийрин юкьван кьадар садни зур сефердилай тIимил тушиз артух жеда. Гьеле 2010-йисуз вири пенсионеррив яшамиш хьун патал чарасуз герек кьадардилай тIимил тушир доходар агакьдайди лагьанва. Бейкарвиляй гузвай пособиядин вини кьилин кьадар 1,5 сефердилай гзаф артухарнава, агьалияр кар-кеспидик кутунин чIехи программаяр уьмуьрдиз кечирмишзава, ветеранар яшайишдин кIвалералди таъминарда.
Къейд авун лазим я хьи, Федеральный Собранидиз вичин Чарче Президент Дмитрий Медведева исятдани къуватда авай Конституциядизни гегьенш баянар гана. Россиядин государственность кIвачел акьалтунин, уьлкведа еридин жигьетдай цIийи правовой система арадал гъунин карда адахъ авай метлебдикай ва ада къугъвазвай кар кьетI ийидай ролдикай лагьанва.
Конституцияда государстводин жуьреба-жуьре дережайрин органри социальный ва экономикадин жигьетдай тухун лазим тир кIвалахдиз, талукь месэлайриз еке фикир ганва. Ада гражданрихъ экономический кIвалах тухун патал азадвилер авайди, карчивал ва вири жуьрейрин хсусият хуьзвайди законодательный къайдада заминламишзава.
РФ-дин Президент Д. А. Медведеван фикирдалди, «юкьван дережадин класс арадал гъунин карда агалкьун хьун, гъвечIи ва юкьван дережадин бизнес вилик фин, инновационный экономика кIвачел акьалтун гьа идахъ галаз алакъалу я».
Хуьруьн майишат вилик тухунин государстводин программа агалкьунралди уьмуьрдиз кечирмишзавайди кье-тIендаказ къейднава. Хуьрериз куьмекар гунин политика гележегдани давамардайди, хуьруьн майишат вичин экономика хкаж хьунин барадай кIвенкIве авайбурукай садаз элкъуьрдайди, муьштерияр кредитралди таъминаруниз куьмек гунин ва яшайишдин кIвалер эцигунин барадай Гьукуматдал алава серенжемар гьазурун тапшурмишнава. Хуьрерин инфраструктурадиз чара ийизвай инвестицийрин кьадар артухарунин барадай хейлин фикирар лагьанва.
Экономика цIийи хъувунин ва технологийрин жигьетдай вилик финин рекьер кар алайбур яз хкянава. Абурук медицинадин, энергетикадин ва информациядин лап цIийи жуьрейрин технологияр кардик кутун, космический ва коммуникационный системаяр вилик тухун, энергия ишлемишунин менфятлувал хкажун акатзава.
Алай йис муаллимдин йис яз малумарнава. Алай аямдин школадин кьилин везифа гьар са ученикдин алакьунар ачухаруникай, вини дережайрин технологийрин, конкурентвилелди кьиле физвай дуьньяда яшамиш жез гьазур инсан тербияламишуникай ибарат я.
Конституциядин 19-статьяди иллаки еке интерес арадал гъизва. Ана лугьузва: «Государстводи эркек-дишивилелай, расадилай, миллетдилай, чIалалай, асил-несилдилай, эменнидиз талукь гьалдилай, алай къуллугъдилай, яшамиш жезвай чкадилай, диндив эгечIзавай тегьердилай, инанмишвилерилай, общественный тешкилатрик хьунилай ва маса шартIарилай аслу тушиз инсандин ва гражданиндин ихтиярар хуьн заминламишзава. Социальный терефриз, расадиз, милетдиз, чIалаз ва инанмишвалзавай диндиз талукь лишанриз килигна гражданрин ихтиярар гьар гьи жуьреда хьайитIани сергьятламишун къадагъа я.»
Кардин гьакъикъатдал гьалтайла – им уьлкведин вири халкьарихъ – гьам чIехи, гьамни гъвечIи – тамамвилелди барабар ихтиярар ава лагьай чIал я. Абурухъ виридахъ сад хьтин ихтиярар ава, гьа са вахтунда абурун хиве гьа сад хьтин везифаярни гьатзава. Конституцияди ихьтин шартI эцигун гьар са государстводин, гьа гьисабдай Россиядинни, мягькемвилин кьилин лишан, гьакIни жуьреба-жуьре халкьарин арада ислягьвал ва меслятвал хьунин бине я.
Идал Конституциядин лап важиблу маса положениярни алава хъийиз жеда: «Россиядин Федерацияди адан вири халкьарихъ чпин дидед чIал хуьдай ихтияр авайди, а чIал чирун ва вилик тухун патал шартIар яратмишдайди заминламишзава» (68-статья), идалай гъейри, уьлкведин Дибдин законда Россияда яшамиш жезвай гъвечIи халкьарин ихтиярар хуьнни заминламишзавайди къейдзава.
РФ-дин Федеральный Собранидиз ракъурай вичин Чарче уьлкведин Президент Дмитрий Медведева къейд авурвал, «Россиядин Федерацияда гзаф партийрикай ибарат система, санлай къачурла, тайин хьанва. Ам дурумлудаказ  кIвалахзавай, вири миллетдин политический къурулушдиз, чи халкьдин асул дибдин ихтиярар ва азадвилер, гьа гьисабдай адаз властдин патахъай авай кьетIен ихтияр, таъминарзавай лап важиблу такьатдиз элкъвенва».
Гьа са вахтунда политический уьмуьрдин хейлин терефар обществода критика ийизвайди лагьанва. Сечкияр тешкилунин карда четинвилер ацалтзавайди, политический, культурадин дережа агъузди, социальный, экономикадин жигьетдай вилик финин тайин тир месэлайрай чпин винел дериндай фагьум-фикирнавай альтернативный теклифрин патахъай кьитвал авайди къейднава.
Президент Медведева Федеральный Собранидиз вичин Чарче сечкияр тухунин гьакъиндай законодательствода дегишвилер тун патал са жерге теклифар ганва.
Дибдин закондин са жерге статьяйра чи государтсводи къецепатан политикадин жигьетдай кьилиз акъуддай везифаяр гьихьтинбур ятIани къалурнава, уьлкведин къецепатан политика ислягьвилин мураддихъ элкъуьрнавайди къейднава.
Конституцияда Россиядин Федерацияди международный крара иштирак авунин жуьрейрин, ислягьвилин алакъаяр кутIунунихъ ва дяве малумарунихъ галаз алакъалу месэлаяр къайдадик кутунин гьакъиндай тайиндаказ лагьанва. Конституция международный праводин вирида гьисаба кьунвай принципрал ва нормайрал амал авунал бинеламиш хьанва.
Къейд авун лазим я хьи, Конституция кьабулайдалай инихъ алатнавай йисара уьлкведа политический ва экономический реформаяр кьиле тухунин, азадвилин ва демократиядин принципар тестикьарунин, адалатлу государство кIвачел акьалдарунин барадай виликди еке кам къачунва.
Гьа и девирда винидихъ тIвар кьунвай рекьерай чи республикадани, райондани хъсанвилихъ дегишвилер хьанва.
Дагъустандин халкьари чеб уьлкведин Дибдин закондиз вафалу тирди 1999-йисан августдиз чи республикадиз Чечнядин сергьятдай бандитрин тешкилатар сухулмиш хьайила керчекдаказ къалурна. А чIавуз дагъустанвияр Дагъустан Республикадин ва Россиядин Федерациядин Конституционный къурулуш, территориядин садвал хуьн патал гъиле яракь кьуна женгинин гьерекатрик экечIна.
Чи везифа Конституциядин асул дибдин нормаяр кьилиз акъудуникай, законрал, маса нормативно-правовой актарал ян тагана амал авуникай ибарат я.
Им лагьайтIа, Россиядин государственность мадни мягькемарунин, уьлкве яшайишдин, экономикадин жигьетдай вилик тухунин месэлаяр гьялунин, чи халкьарин гьал-агьвал хъсанарунин лап кьилин шартI я.