1999-йисуз Дагъустандин конституционный къурулушдал, садвилел, Россиядин Федерациядин территориядин саламатвилел гъил яргъи авур международный экстремистрин ва террористрин кIеретIрикай чи республикадин чил азад авунин операция акьалтIарайдалай инихъ 10 йис алатнава.
10 йисан идалай вилик хьайи вакъиаяр къе веревирд хъувурла а вакъиайри Дагъустандин, санлай Россиядин цIийи тарихда кьетIен чка кьазва.
Алатай асирдин 90-йисара, вири уьлкведа хьиз, Дагъустанда социальный, экономикадин, общественный, политикадин жигьетдай авай гьалари лап хцидаказ таъсирна. Россиядин цIийи государственность кIвачел ахкьалдарунин муракаб ва къаришугъвилерни квай кIвалах кьиле фидай чIавуз, власть централизовать хьунин дережа агъуз аватна, уьлкведа миллетрин арада авай алакъаяр хци хьана, обществодин уьмуьрдин вири хилера дерин кризис арадал атана.
Лап агъур шартIара Дагъустанди цIийи хъижезвай Россиядик кваз вичин цIийи государственность арадал гъана. Къуншидал алай Чечен Республикада авай вакъиаяр себеб яз экономикадин жигьетдай блокадада гьатнавай шартIара аваз дагъустанвийри, яргъал тир вахтунда зурба чалишмишвилер авуналди, экономика ва яшайишдин хел жанлу яз амукьдайвал авуна. А йисара Дагъустандин конституционный къурулуш алудунин чалишмишвал авунихъ, гзаф кьадар футфачивилер авунихъ ва чи кIвалериз гъам-хажалат гъайи террориствилин гьерекатар кьиле тухунихъ галаз алакъалу агъур йикъар кечирмишна.
Дагъустандин халкь ада хкянавай рекьелай алудунин, республикада гьалар мягькембур яз амукьунин дибар чIурунин, республика пайи-паяр авунин ва дагъустанвияр хаталудаказ сад-садан аксина акъваздай кьван чкадал гъунин гзаф кьадар алакъунар авуна. Амма чи халкьарин чеб асирра ахтармишнавай адетар ва стхавал чIуриз, абур гзаф миллетрин векилрикай ибарат Россиядин вири халкьарихъ галаз сад яз яшамиш хьунин ва вилик финин барадай хкянавай тарихдин метлеб авай мягькем рекьелай алудиз гьич садалайни алакьнач.
1999-йисуз республикадиз яракьлу бандитрин тешкилатар сухулмиш хьуни викIегьвални дурумлувал чи чIуриз тежер стхавал, конституционный къурулушдиз вафалувал лап кIеви имтигьандиз чIугуна. Бандитри чи халкьарин яратмишунардай уьмуьр къайдадикай хкудна, гзаф кьадар инсанар телеф хьунал гъана, вири дагъустанвийрик гьахълудаказ ажугълувал кутуна. И кар дагъустанвийри чпин намусдик ва гъейратдик хкIун яз, гьар са агьалидин чина ягьсуздаказ акъвазун яз гьисабна.
Ватанпересвилин руьгьдаллаз Дагъустандин гзаф миллетрин векилрикай ибарат халкь, республика, Дагъустандин ва Россиядин конституционный къурулуш хуьн патал къарагъна. Чпи-чеб хуьдай дестейрик кваз вири шегьеррайни районрай тир агъзурралди гуьгьуьллубуру, опол-ченцийри гъиле яракь аваз сифтегьан йикъалай эхиримжи йикъалди аскеррихъ ва милицио-неррихъ галаз къвал-къвала аваз викIегьвилелди женг чIугуна.
А йикъара республикадин государ-стводин властдин органри вири дережайра зурба, пайгардик квай ва лап дурумлу кIвалах тухунин нетижадани террористар терг авунин ва республикадин территория бандитрин тешкилатрикай азад авунин карда агалкьунар къазанмишиз хьана.
(Дяве башламиш хьайи сифте йикъалай эхиримжи йикъалди Дагъустандин чилел кьиле фейи вакъиаяр ва государстводин властдин органрин вири дережайри тухвай кIвалахдикай чи газетдин 36-40- нумрайра галай-галайвал ганва).
1999-йисан вакъиайри чи руьгьдин къуват, чи садвални тупламишвал, гзаф миллетрин векилрикай ибарат къудратлу Россиядин вири халкьарихъ галаз чи стхавилин чIуриз тежер дуствал лап жанлудаказ къалурна, вири имтигьанриз лайихлудаказ дурум гана, къастунин мягькемвал, камаллувал, садвилинни тупламишунин зурба къуват, халкьдихъ ахлакьдинни психологиядин ва ватанпересвилин барадай авай зурба къуват вири дуьньядиз къалурна.
А вакъиаяр кьиле фейидалай инихъ алатнавай 10 йисан девирда Федеральный центради Россиядин государство мягькемарунин, экономика кIвачел ахкьалдарунин, обществода кIватI хьанвай месэлаяр галай-галайвал гьялунин жигьетдай тайин мурадрихъ элкъуьрнавай чалиш-мишвилер авуна. Пайгар политический рекье аваз финин нетижада уьлкведа авай гьалар 90 йисарин акьалтIай къаришугъвилерин гьаларилай хейлин тафаватлубур я. Гьикьван четинвилер ацалтнатIани, чи яшайиш виликандалай мягькемди, вичин гележег гьихьтинди жедатIа лугьуз жедайди хьанва, экономика хкаж хьунин, агьалийрин агьваллувал къвердавай артух хьунин лишанар ашкара жезва, уьлкве мадни вилик тухунин кар алай терефар дуьзгуьндаказ тайинарнава ва кьиле тухузва.
Уьлкведа хъсанвилихъ арадал къвезвай и дегишвилери гьам Дагъустанда, гьамни чи районда авай гьаларизни таъсирна.
Эхиримжи йисара республика ва район социальный ва экономикадин жигьетдай вилик финин асул делилар хкаж хьун давам жезва. И девирда промышленностда, хуьруьн майишатда, экономикадин лап важиблу маса хилера гьасилзавай продукциядин кьадарар аквадайвал артух хьанва, дагъустанвийрин яшайишдин дережа аквадайвал хкаж жезва, бейкарвилин дережа агъузардай, гражданрин гьакъикъи доходар аквадайвал хкаждай мумкинвал гана.
Вири республикада хьиз, 1999-йисуз Дагъустандиз сухулмиш хьайи международный террористар кукIварайдалай инихъ 10 йис тамам хьун сувар хьиз къейд авун патал талукьарнавай серенжемрин план чи райондани туькIуьрна ва ам муниципиальный райондин администрациядин 2008-йисан 24-ноябрдиз 290-нумрадик кваз тестикьарна.
План уьмуьрдиз кечирмишун патал муниципальный райондин администрацияди акьалтзавай несилдиз-аскервилинни ватанпересвилин, интернацио-нальный тербия гуниз, и кIвалахдал Ватандин ЧIехи дяведин, Афгъанистанда ва Дагъустанда кьиле фейи женгерин иштиракчияр желб авуниз кьетIен фикир гана.
Чапхунчивал алуддайла викIегьвал ва кьегьалвал къалурунай Россиядин Игитвилин тIварцIиз лайихлу хьайи Радим Халикьов эбеди яз рикIел хуьнин серенжемар кьабулзава. Адаз хайи хуьруьн юкьван школадин гьаятда республикадин бюджетдин такьатралди бюст эцигзава.
Райондин вири школайра ва культурадин идарайра Ватандин ЧIехи дяведин, Афгъанистандин ва Чеченрихъ галаз хьайи женгерин иштиракчийрихъ галаз хьайи гуьруьшмишвилер, аскервилинни спорт-дин «Орленок» ва « Зарница» къугъу-нар, гьа вакъиайриз талукьарнавай фестивалар, конкурсар, шикилрин стендар, спартакиадаяр тухвана. И мярекатра 4 агъзурдалай виниз школада кIелзавай аялри иштиракна. 26-сентябрдиз и лишанлу вакъиадиз талукьарнавай шадвилин митингар тухуда.
Райондин «Куьредин хабарар» газетди 1999-йисан август-сентябрдиз кьиле фейи вакъиаяр къалур хъувуниз талукьарнавай «Дагъустанда дяве» махсус рубрика кардик кутунва, чкадин телевиденидай передачаяр гузва.
Чна международный террористрин дестеяр кукIварайдалай инихъ 10 йис тамам хьун сувар хьиз къейд ийизва.
Алай вахтундани оперативный гьалар пайгарбур туш. Къе чи кьилин везифа кьиле фейи вакъиаяр веревирд авун, лазим тир тарсар хкудун, арадал атанвай гьалар дибдай дегишарун ва гележегда ихьтин жуьредин крар мад гьич садрани арадал татун патал вилик акъвазнавай везифаяр аннамишун герек я.
Экстремизм ва терроризм арадай акъудун патал государстводин властдин вири органрин, гражданвилин общес-тводин кърулушрин къуватар сад авун, социально-экономический реформаяр кьиле тухвана куьтягьун, идеологиядин кIвалахдин менфятлувал хкажун, агьалийрихъ, жегьилрихъ галаз тухузвай кIвалах гужлу авун ватанпересвилин тербиядин роль хкажун герек я.
Къуй 1999-йисан августдиз-сентябрдиз Дагъустандин накьварал кьиле фейи вакъиайри чи жегьилар виниз тир ватанпересвилин руьгьдалллаз тербияламиш авурай. Къуй а вакъиайри чи халкьарин дуствал, стхавал ва руьгьдин къуват мягькем хьуниз, Дагъустандин кьисметдин патахъай, чи чIехи Ватан тир Россиядин гележегдин патахъай чи виридан хиве гьатзавай жавабдарвал дериндай аннамишуниз къуллугъ авурай.