Ихьтин четин шартIара республикадин руководстводи Федеральный центрадин, Дагъустандин вири халкьдин куьмекни галаз Дагъустандин аслу туширвал ва территориядин садвал хуьнин жигьетдай алава серенжемар кьабулна.
6-сентябрь. Республикада гьалар мад къизгъин хъижезва.
Кьадардин зонада боевикар гьалкъада тунва. Абур тергун патал армиядин подразделенийрив мадни куьмекар агакьарзава. Авиацияди боевикрин сенгерар ракетрай язава, абурал бомбаяр вегьезва. Новолак районда боевикри РОВД-дин дараматда 25 милиционер ва Культурадин кIвале 25 кас Липецкий ОМОН-дин аскерар элкъуьрна кьуна. КичIе тахьана душмандин хура акъвазай милиционерривай, кьиле райотделдин начальник майор Муслим Даххаев аваз, кьадардилай чпелай цIуд сеферда гзаф тир, туьтуьнихъ кьван яракьламиш хьанвай боевикрин гьалкъадай экъечIиз алакьна.
Авиацияди Новолакское, Тухчар, Агъа Герзел хуьрерин патарив сенгерар мягькемарнавай боевикриз ягъунар кьазва.
7-сентябрь. Армиядин подраз-деленияр ва къенепатан кьушунрин частар Къарамахи ва Чабанмахи хуьрерин патарив виликдай кьунвай сенгеррал алама.
Хасавюртдин зонада боевикри чпин сенгерар мягькемарзава. Абурун чIехи тушир дестеяр Хасавюртдивни агакьзава. Новолакское, Тухчар хуьрериз боевикрин цIийи дестеярни къвезва. ГьакIни абурун гъиле Шушия, Ахар, Чапаево, Гамиях хуьрер ама.
Ина армиядин подразделенийривни цIийи куьмекар агакьзава. Авиацияди боевикрин сенгерриз ягъунар кьун давамарзава.
8-сентябрь. Къарамахи ва Чабан-махи хуьрера ягъунар давам жезва.
Къуватар тупламишайдалай кьулухъ армиядин подразделенийри Новолак райондин Гамиях, Чапаево, Шушия, Тухчар хуьрер азад хъийиз башламишнава.
Къенепатан кьушунрин частари Новолакское хуьруьн къерехда женг тухузва.
Армиядин къуватри дяве авун патал важиблу метлеб авай Эки – тепе тIвар алай син кьунва. Анай Новолакскдай Хасавюртдиз физвай шегьре рекьел гуьзчивал тухуз жезва.
9-11-сентябрь. Къарамахи хуьруьн пуд паюникай са пай бандитрикай михьнава. Абурукай 70 кас кьена, 10-дал хирер хьанва. Йифиз авиацияди Новолакское, Гамиях, Тухчар, Чапаево хуьрерив кIватI хьанвай боевикриз ягъунар кьуна. Пакамахъ Новокули хуьр ва Ярыксу вацI галай патахъай армиядин подразделенияр Новолак-скоедихъди виликди фена. И йикъара «Эки» тепедал виридалайни къизгъин женгер кьиле фена. Гьайиф хьи, ягъунра чи аскеррикайни 10 кас кьена, 50-дал хирер хьана. Амма экстремис-триз рикIелай тефидай кар кьунва: абурукай 150 касдив агакьна кьейибур ава.
Боевикри кьвед лагьай сеферда Хасавюртдал авур гьужум Дагъус-тандин ополченцийри, армиядин авиациядин куьмекдалди, акъвазарна. Абур и шегьердивай 5-7 километрдин яргъа ава. ЦIумададизни Ботлихдиз атайла, боевикрин умуд чкадин агьалияр чпин патал элячIуник квай. Ашкара тирвал, абурун и умуд кьилиз акъатнач.
Гьавиляй Новолак районда абуру тарашуниз-чапхуниз рехъ гузва. Хуьрерай вири хутахзава: машинар, мал-къара, хзанрин эменни, гьатта куьгьне тракторар ва комбайниярни. Сенгерар кьунвайбурун чIехи пай, гьа виликдай хьиз, Дагъустандин ополченцияр я.
Чна вирида аннамишун герек я: гьакъикъатда Кеферпатан Кавказда къецепатан уьлквейри интервенция тухузва. Идан нетижани миллетар азад авун ваъ, экстремизмдин идеология ишлемишна, абур муьтIуьгъарун, абурун чилер цIийи колонийриз элкъуьрун жеда. Россиядивай къакъудайла, чилерин девлетар масабуру ишлемишда. Гьайиф хьи, Кеферпатан Кавказ барбатI авунин ниятар чи ватанэгьлийрикай кьунвай гъилибанрин куьмекдалди кьилиз акъудиз алахъзавай...
Агъзур йисарин къене кьиле фейи агъада авайбур (къара халкь) кьиле акъвазнавайбуруз акси экъечIай дуьшуьшрин, социальный револю-цийрин, восстанийрин, бунтарин бинейра вуч себебар аватIа, гьа гьабур я: кесибвал, уьмуьрда са экв акунихъ умуд тахьун, властри халкьдин интересар кваз такьун, Дагъустанда ашкара тирвал, дяве авачир.
Амма 90-йисара кIвалахдик квачирбурун кьадар къвердавай артух жезвай. Карханаяр кIватзавай. Гьа са вахтунда федеральный бюджетдай ахъайзавай пулунин чIехи такьатар са гьиниз ятIани гел галачиз квахьзавай.
Власть кьунвай дестейри балугъчивилин, нафтIадин ва майишатдин хийир гузвай маса хилер чпин гъиликди авуна. Нетижада пулар кьилди-кьилди дестейрив кIватI жезва. И месэлаяр фикирда кьуна чIуру ниятар авайбуруз Кеферпатан Кавказ Россиядикай къакъудиз кIанзавай.
Россиядин Федерациядин оборонадин министерстодин ва МВД-дин къенепатан кьушунрин подразднленийрин, законар хуьдай маса органрин ва ополченцийрин саналди тир гьерекатар давам жезва, Бунакск ва Новолак районрин вири хуьрер властдин конститутционный органрин гуьзчивилик тамамвилелди кухтун патал серенжемар кьабулзава.
12-сентябрь. Спецназдин аскерри Къарамахи хуьрел алай вагьаббитрин пайдах алудна, Россиядин пайдах хкажна. Амма гьелелиг хуьр боевикрикай михьиз михьнавач.
Чабанмахи хуьре женг чIугвазвай боевикри, чпикай кьенвайбур ва хирер хьанвайбур гзаф тирвиляй, чпиз хуьряй экъечIдай мумкинвал гун тIалабна. Амма ихьтин мумкинвал абуруз ганач.
Новолак районда гьалар артух дегиш хьанвач. Райондин центрадиз мукьва сенгеррал алай боевикриз, авиацияди ягъунар кьун давамарзава. Ахар ва Шушия хуьрерин патаривни абуруз «Град» установкайрай гуьлле гузва. Новолакское, тухчар, Чапаево, Ахар ва Шушия хуьрер душмандин гъиле ама.
Дагъустандиз В. Путин атана. Аэропортуна ам, Россиядин МВД-дин министр В. Рушайло, Миноборонадин генштабдин начальник А. Квашнин ва маса чIехи къуллугърал алай ксар ДР-дин Госсоветдин Председатель М. Мегьамедов кьиле аваз атай дестеди къаршиламишна.
13-сентябрь. Президент Б. Ельцина ДР-дин Госсоветдин Председатель М. Мегьамедоваз телефондай зенг авуна. М. Мегьамедова Президентдиз Дагъустанда авай гьалар хъсан патахъ дегиш хьанвайдакай хабар гана.
Къарамахи ва Чабанмахи хуьрер экстремистрин дестейрикай азаднава. И йикъан пакамахъ спецназдин аскеррини ополченцийри Новолак райондин Тухчар хуьр боевикрикай михьиз эгечIна.
(кьатI ама)
