Зун тарихдин яцIариз эвичIдач, ам яргъалди вахт кьадай месэла я. Заз чи район гьикI арадал атанатIа, алатай тарихдиз са гъвечIи сейр ийиз кIанзава.
Урусатдин куьлгведик акатдалди лезгияр ханари гьелек ийиз хьанай. А кар чаз тарихдин ктабар кIелайла, гьакIни Кьуьчхуьр Саидан шииррайни ачухдиз аквазва. Къенин юкъузни халкьдин сивера Аслан-хан, Сурхай-хан, Мурсал-хан, Шихали-хан, Юсуф-хан лугьуз абурун тIварар амазма.
Тарихдин ктабар кIелайла анрай малум жезва хьи, 1859-йисан 12-октябрдиз Урусатдин пачагьди генерал-майор Юсуф бегаз Куьредин ханвилин дережа гузва. Амни акьван зулумкар хьана хьи!... 1862-йисуз куьревийри чеб хандиз табий жедач, ам зулумкар я лугьуз малумарна. И вакъиайрикай 1895-йисуз Темирхан-Шурада чапнавай Е. И. Козубовскийдин ктабда гегьеншдиз кхьенва. 1862-йисан мартдиз Барятинскийдиз кхьей чарчяй аквазвайвал, куьредин хан Юсуф арза гана экъечIуниз мажбур хьана.
Гьа вахтунда Барятинский фельдмаршал тир, ада Гуниб гьалкъада туна. Шамил есирвиле кьуна, ам Калуга шегьердиз тухвана.
1864-йисуз пачагьди Куьре ханлух чукIурна, адакай Куьре округ авуна. И чIавуз санлай куьре округдик акатзавай вири хуьрера саки 11 агъзур хзан ва 59 агъзур агьали яшамиш жезвай. Санлай Кьиблепатан Дагъустанда 28700 хзан, 142 агъзур агьалияр авай. Вири Дагъустанда 94800 хзан, 425457 агьали яшамиш жезвай.
1917-йисуз Урусатдин пачагьдин гьукум тергна, рабочий классдинни лежберрин гьукумат эцигна. 1921-йисан 21-январдиз Дагъустанда Советрин власть тестикь хьана.
1929-йисуз ВЦИК-дин Президиумдин къарардалди Советрин гьукуматди Куьре округ чукIурна, Кьасумхуьруьн, Кьурагьрин, гуьгъуьнлай Табасаранрин, 1934-йисуз Агъулрин, 1935-йисуз Хиврин ва 1943-йисузни Мегьарамдхуьруьн районар тешкилна. А вахтунда Кьасумхуьруьн район Дагъустанда виридалайни чIехи район тир.
СтIал Сулейман дидеди хана 100 йис тамам хьунихъ галаз алакъалу яз 1969-йисан 12-майдиз РСФСР-дин Верховный Советдин Президиумдин Указдин бинедаллаз, Кьасумхуьруьн райондиз СтIал Сулейманан тIвар гана.
Районда СтIал Сулейманан 100 йисан юбилейдин чIехи мярекатда иштирак авун зазни кьисмет хьанай. Ам райондин куьгьне са мертебадин клубда кьиле фенай. Анал шаирдин гада Мирзеюсуфни вичин бубадикай рикIел хкунар гваз раханай.
Заз ван хьайивал, Расул Гьамзатов са гьи гьукуматдай ятIани, зи рикIел аламач, хтайла ада КПСС-дин райкомдин 1-секретарь Зейдуллагь Бабаевич Мехтиеваз лагьаналдай: «Зейдуллагь Бабаевич, зун флан гьукуматда творческий командировкада авайла, завай са дишегьлиди хабар кьуна, - куьн гьинай я, юлдаш Гьамзатов? За адаз зун Дагъустандай я - лагьана жаваб гана.
- Ам гьина авай чка я? – хабар кьун хъувунай ада завай. За адаз ам Сулейманан ватан я лагьайла, адан кьилин ишарадай заз ам гъавурда акьурди чир хьана.
ГьакI хьайила, чна райондиз, Сулейманан 100 йис тамам жезвай макъамда адан тIвар гун.
З. Б. Мегьтиева разивал ганалдай.
Тарихдин метлеб авай вакъиаяр чи районда гзаф кьиле фена, абурукай заз къе куь фикирдиз Кьасумхуьрел 1991-йисан 28-сентябрдиз «Лезгийрин садвал» гьерекатдин III-съезддал хьайи суьгьбет ийиз кIанзава.
Кьасумхуьруьн (С. Стальский район) гьамиша лезги халкьдин дердияр гьялдай центрадиз элкъвейди я. Заз инал са вакъиа рикIел хкиз кIанзава. 1991-йисан сентябрдин вацра лезги халкьдин «Садвал» гьерекатдин III съезд кьиле тухун кьетIнавай. Сифте Дербент шегьерда, ахпа Белижда, Мегьарам-дхуьре ам кьиле тухудай ихтияр РД-дин руководстводин къаришмишвал себеб яз ихтияр ганачир. А вахтунда С. Стальский райондин КПСС-дин 1-секретарь Мусаиб Гьажибалаевич Агьмедов тир. Ада ам Кьасумхуьрел тухудай ихтияр гана. Вичи лагьайвал, и ван хьайила ДР-дин Госсоветдин Председатель Мегьамедали Мегьамедова адаз телефон ийизва ва лугьузва, юлдаш Агьмедов, вуна вучиз Кьасумхуьрел съезд тухудай ихтияр гузва. АкI ятIа, - М. Агьмедова жаваб гузва М. Мегьамедоваз, абуруз меркезда кьиле тухудай ихтияр це, – вири девирра Кьасумхуьр лезгийрин месэлаяр гьялай, гьялзавай центр хьайиди я, гилани и съезд ана кьиле тухун заз асант аквазва, гьавиляй за ихтияр гана.
Райондин культурадин Дворецда и съездди вичин кIвалах 28 сентябрдиз башламишнай. Зунни делегат тир. Ам ДАССР-дин Верховный Советдин депутат, “Садвал” мярекатдин исполкомдин председатель Нариман Рамазанова ачухнай ва доклад авун патал, лезги халкь авай гьалдикай ДГУ-дин профессор, гележегдин «Кавказская Албания – лезгистан» ктабдин автор Гьажи Абдурагьимоваз ганай. Анал лезги халкьдин гьукуматдин патахъай декларация, социально-экономический месэлайрай положение, лезги халкьдин национальный советдин заявление (арза) кьабулнай. Доклад-дин винел Сумгаит шегьердай профессор Изет Шерифов, ДГУ-дин профессор Агьмедуллагь Гуьлме-гьамедов, ДГУ-дин профессор Агьед Агъаев, Махачкаладай экономист Хидир Хаспулатов, Къуба райондин Хиналугъ хуьряй тир шаир Рагьим Алхас, Дербентдин педучилищедин преподаватель Назифа Эседулаева, Бакудай тир журналист Музафер Меликмамедов, Кьасумхуьрелай тир экономист Мамед Сердеров, Къусар шегьердай шаир Забит Ризванов, Дербентдай электросетрин директор Феликс Эфендиев, Шихидхуьруьн юкьван школадин муаллим, писатель Нажмудин Шихнабиев,РСФСР-дин Верховный Советдин депутат ( Москва) Сабир Къехлеров ва гзаф маса юлдашарни раханай.
Дагъустандин лезги писателрин Союздин председатель Къурбан Акимова лезги халкьдин аслу тушир «Лезгистан» гьукумат РСФСР-дин Советдик кваз тешкилунин меслят ганай.
Съезддин вири иштиракчийри кIвачел карагъна яргъалди капар янай. А вахтунда съезддин карда 700 касди – лезги халкьдин лайихлу векилри иштиракнай. Съездда 114 кас теклифнавай мугьманарни авай. Имни районда тарихдин метлеб авай чIехи вакъиайрикай сад я.
Къуй чи район къвердавай берекатлу, девлетлу, халкьдин дуланажагъни хъсан хьана, вич тIварцIел гьамиша кIевиди яз амукьрай!
